ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ՝ ԿՈՎԿԱՍԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ՊԱՌԱԿՏՈՒՄ ՍԵՐՄԱՆՈՂ
Հայտնի է, որ հայ եկեղեցին դարեր շարունակ վճռորոշ դեր է խաղացել հայ ժողովրդի պահպանման ու համախմբման գործում։Միևնույն ժամանակ, անվիճելի փաստ է նաև, որ հենց հայ եկեղեցին է դրել մեր հարևանների գենոֆոնդում իր «աստվածային և բացառիկ ժողովուրդ» լինելու հավատը` պարուրված տարբեր առասպելներով։
Եվ այս հավատը՝ հիմնված պատմության խեղաթյուրված փաստերի վրա, որոնք ժամանակին վանքերի լռության մեջ անխոնջ կերպով հորինել են հայ տարեգիրները, չէր կարող իր հետքը չթողնել։ Արդյունքում՝ այսօր գործ ունենք մի դեպքի հետ, որը քաղաքական և հոգեթերապևտիկ տերմինաբանության մեջ մտել է որպես «հայկական հիվանդություն»։ Այս հիվանդության ռեցիդիվներն են, ինչպես նշվեց վերևում, աստվածային ծագում ունենալը, ազգային բացառիկությունը և, իհարկե, յուրացումը այն ամեն լավ բանի, որն արդեն իսկ ստեղծվել է հարևանների կողմից։ Դրա ամենավառ օրինակը կարող է լինել հնագույն ալբանական առաքելական եկեղեցու՝ Ադրբեջանի տարածքում գտնվող հարուստ ժառանգությունը յուրացնելու հայկական կողմի ձգտումը։ Եվ դա այն դեպքում, երբ Ալբանիայի առաքելական եկեղեցին, որն ավելի քան հազար տարվա պատմություն ունի, 1836 թվականին Նիկոլայ I-ի հրամանագրով բռնակցվեց Հայ Գրիգորյան եկեղեցուն։
Հենց այդ ժամանակվանից սկսվեց հին ալբանական քաղաքակրթության տաճարների տոտալ հայկականացման գործընթացը, իսկ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի և նրա շրջակա տարածքների օկուպացման ժամանակաշրջանում այն արագացավ։ Այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Գանձասարի վանական համալիրը և բազմաթիվ այլ տաճարներ, ենթարկվել են բազմաթիվ փոփոխությունների, վերակառուցումների, «վերականգնումների», որոնք հետագայում հիմք են հանդիսացել Ադրբեջանին տարածքային պահանջներ ներկայացնելու համար։
Թե ինչով ավարտվեց այս ամենը՝ հայտնի է բոլորին. 44-օրյա պատերազմը վերականգնեց պատմական և հոգևոր արդարությունը։ Այսօր Ղարաբաղի վանքեր են վերադարձել ուդինները՝ հին ալբանացիների ժառանգները։
Սակայն Հայաստանի կողմից ալբանական ժառանգության յուրացման աշխարհագրությունը չի սահմանափակվում միայն Ադրբեջանի տարածքով։ Մեր հարևանների հայացքը սևեռված է նաև Հյուսիսային Կովկասի տարածքին։
Դրանում սեփական աչքերով համոզվել են «Դերբենդում քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակը որպես Կովկասյան Ալբանիայի պետական կրոն» համառուսաստանյան գիտագործնական համաժողովի մասնակիցները։
Համաժողովի մասնակից, ադրբեջանցի պատմաբան Ռիզվան Հուսեյնովի խոսքով, գիտնականներն այցելել են ադրբեջանցիներով բնակեցված Նյուգդի (Մոլլա-Խալիլ) գյուղի Սուրբ Գրիգորիս եկեղեցի։ Նրանց համար հետաքրքիր էր տեղում տեսնել, թե իրականում ում է պատկանում քրիստոնեական ճարտարապետության այս հուշարձանը։ Դա արվել է այն պատճառով, որ, ըստ հայկական կողմի պնդումների, Դաղստանում քրիստոնեության պատմությունը հնագույն ժամանակներից կապված է եղել հայկական եկեղեցու գործունեության հետ։
Իրենց փաստարկների արժանահավատությունն ապացուցելու համար նրանք որպես օրինակ նշել են Նյուգդի գյուղում գտնվող տաճարը, որը իբր կառուցվել է Գրիգոր Լուսավորչի թոռան՝ Սուրբ Գրիգորիսի 4-րդ դարում սպանության վայրում։
Ռիզվան Հուսեյնովը հայտնում է, որ հայ զեկուցողների պնդումները լուրջ բանավեճ են առաջացրել համաժողովի մասնակիցների միջև։ Եվ ամեն ինչ ավարտվել է նրանով, որ Դաղստանի գիտական հանրության ներկայացուցիչները հերքել են հայկական կողմի փաստարկները։ Նրանք ապացուցել են, որ քրիստոնեության պատմությունը Դաղստանում և ողջ Կովկասում անքակտելիորեն կապված է ալբանական եկեղեցու, կովկասյան Ալբանիայի և այն ժողովուրդների հետ, որոնք այս հողերը բնակեցրել են հին ժամանակներից։
«Իսկ ադրբեջանական պատվիրակությունը քննարկումների ժամանակ նշել է, որ Կովկասյան Ալբանիայի ժառանգությունը Կովկասի բոլոր ժողովուրդների ընդհանուր պատմա-մշակութային հարստությունն է, և անիմաստ է այն «բաժանել ազգային բնակարանների»՝ դրանով իսկ հակամարտություն հրահրելով ժողովուրդների միջև։ Ադրբեջանական կողմի դիրքորոշումն ի վերջո աջակցվել է համաժողովի կազմակերպիչների և քննարկումների բոլոր մասնակիցների կողմից, որոնք անարդյունավետ և վտանգավոր են համարել Կովկասյան Ալբանիայի ժառանգությունը ցանկացած կողմի «ազգայնացնելու» փորձերը»,- իր հոդվածում նշում է Ռիզվան Հուսեյնովը։
Մեր կարծիքով, Դերբենդի կոնֆերանսի արդյունքները հերթական քայլն են Կովկասի ժողովուրդների պատմական և հոգևոր ժառանգության նկատմամբ հայկական կողմի հավակնությունների բացահայտման գործընթացում։ Եվ այս գործընթացը կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ մեր հարևանները չեն բուժվել իրենց հիվանդությունից։
«Irevan» լրատվաերլուծական կենտրոն