Արաստու Հաբիբեյլի. «Հայերի կողմից պատմական իրողությունները կեղծելու իրական պատճառները»

Միջազգային հասարակայնությանը հայտնի է, որ հայկական կեղծարարության դիապազոնը և աշխարհագրությունը չափազանց լայն է։ Հայկական կեղծիքը պատմական ժամանակահատվածում մտնում է մեր կյանքը, սկսած մեր առօրյա կյանքից՝ մինչև քաղաքականությունը պատմական հուշարձանները և անձնավորությունները, աշխարհագրական անունները, կրոնական հուշարձանները, մշակութային ժառանգությունը, հերալդիկան, դրամագիտությունը, խոհարարագիտությունը։ Մի խոսքով, կեղծիքի վրա կառուցված առասպելները ընդգրկում են բոլոր ոլորտները։ Միևնույն ժամանակ այդ կեղծարարությունները և համանման կերպով յուրացման հավակնությունները ուղղված են ոչ միայն Ադրբեջանի և թուրքական աշխարհի, այլ նաև մյուս ժողովուրդների դեմ, ում հետ շփվում են հայերը։ Իսկ իրենց, որպես Կովկասի տեղացի ժողովուրդ ներկայացնելու հայերի փորձերը նպաստել են՝ տարածաշրջանի մյուս ժողովուրդների պատմության նպատակաուղղված կեղծմանը, օտար արժեքների, պատմամշակութային ժառանգության հայկականացմանը և ասիմիլյացիային։ Պատահական չէ, որ մեր տարածաշրջանում չկա ոչ մի ժողովուրդ, կամ պետություն, ում նկատմամբ ոչ մի հավակնություն չունենան հայերը։
Կատարված վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արդեն մի քանի դարերի ընթացքում շարունակվող պատմական իրողությունների կազմակերպված կեղծման հայերի փորձերը հանդիսանում են՝ ժողովրդի ծագման վերաբերյալ հայերի թերարժեքության զգացմունքը, ինչպես նաև «հայրենիք» հասկացողության հետ կապված ֆոբիան։ Իսկ հայկական կեղծարարության հիմնական սկզբունքը հիմնված է՝ «աշխարհագրական պատկանելիություն» և «էթնիկական ծագում» հասկացությունների հավասարեցման, կամ նույնականացման վրա։ Արդեն գիտականորեն ապացուցված է, որ ժամանակակից հայը՝ հայկական էթնոսը չի հանդիսանում էթնիկական նույնականություն այդ բառի ողջ իմաստով։ Այն՝ հայ առաքելականությունը ընդունած տարբեր ժողովուրդների խառնված, ծայրահեղ բարդ և անմիատարր համակեցություն է։ Այլ կերպ ասած հայությունը՝ ոչ թե էթնիկական, այլ կրոնական նույնականություն է։ Հայ առաքելականություն էլ շարժիչի դեր է խաղացել որոշակի ժամանակի ընթացքում «հայություն» հովանոցի ներքո տարբեր ժողովուրդների ասիմիլացիայի և միավուրման մեջ։
Ֆրանսիացի մարդաբան Ժոզեֆ Դենիկերի (1852-1918) կարծիքով, «հայերը՝ խառնված ռասսայական զանգված է, որը կազմավորված է շատ տարրերից»։ Նրանք կայացել են աֆղանական, ասուրական և թուրքական ռասսաներից»։ Ակադեմիկոս Ռամիզ Մեհդիևը «Պատմության ճանաչման օգուտը ազգային գաղափարների կազմավորման մեջ» խորագրով իր գրքում ցույց է տալիս, որ իր «ժառանգական ֆիզիկական հատկանիշներով հայերին 16 մարդաբանական տեսակներին բաժանելը հետազոտողների մոտ տարակուսանք է առաջացնում. մեկ ժողովրդի մոտ չի կարող լինել այդքան մարդաբանական տարբերություններ։ Հայերի լեզուն11 խմբերի և 44 բարբառների բաժանումը նույնպես հիմք է տալիս հաստատել, որ հայ ժողովուրդը՝ տարբեր տոհմերի միավորումն է»։
Կան փաստեր, որոնք ասում են այն մասին, որ Կովկասի տարածաշրջանում էթնիկական նույնականությունը կորցրած և կրոնական նույնականություն պահպանած թաթական, ալբանական, գնչուական (բոշա) ասորական, եզդիական, ղպչաղական թուրքերի հայ առաքելականները վերջանական հաշվով հայկականացվել են։ Իսկ էթնիկական նույնականության հետ կապված հայերի թերարժեքության զգացմունքը բերել է մյուս ժողովուրդների պատմամշակութային ժառանգությունը յուրացնելու հայերի փորձերին։ Իրեն տարածաշրջանում, որպես քրիստոնեության հիմնական պաշտպան ներկայացնելու ցանկության ետևում նույնպես դրված է՝ Կովկասում քրիստոնյա ղպչաղների և քրիստոնյա ալբանների պատմական ժառանգությունը յուրացնելու նպատակը։ Պատահական չէ, որ հայերը պնդում են, որ օկուպացված Լեռնային Ղարաբաղում բոլոր քրիստոնեական հուշարձանները պատկանում են նրանց։ Տարածաշրջանում քրիստոնյա ղպչաղների և ալբանների ապրելը պատմական փաստ է, որը խոստովանվել է նույնիսկ հայ հեղինակների կողմից։ Այդ դեպքում, ինչպե՞ս կարող է լինել, որ մինչև մեր օրերը հասած եկեղեցիները և վանքերը պատկանում են միայն հայերին։ Քանզի անհնար է ժխտել այդ տարածքներում թուրքական քրիստոնյաների և ալբանների գոյությունը, քրիստոնեական կրոնական ժառանգության իրական տերերի ժխտումը հաշվարկված է միայն օտար ժառանգության յուրացման վրա։
Հետաքրքիր է , որ մեր տարածաշրջանի սահմաններից դուրս հայկականացման գործընթացը եղել է հայ առաքելական եկեղեցու ազդեցության տակ։ Հայտնի ավստրիացի գիտնական Էրիխ Ֆայգլը իր՝ «Հայկական առասպելամանիա» գրքում պատմում է այն մասին, թե ինչպես են հայկական միաձուլման ենթարկվել Օսմանյան կայսրությունում ապրող գնչուները և բոգոմիլները։ Գրքում ասվում է, որ «Ստամբուլի ուղղափառ եկեղեցու պատրիարքը եղել է բոլոր քրիստոնեաների հոգևոր առաջնորդ, դա բերել է գնչուների ու հայերի զանգվածային միաձուլմանը։ Հայկական ուղափառության հովանավորության ներքո գտնվող մյուս դավանանքը եղել է բալկանական բոգոմիլները։ Նրանց նախնիները՝ պավլիկանության հիմնադիրները մնացել են Արևելյան Անատոլիայի փոքր համայնքներում»։
Հայերի շրջանում թուրքական ծագումով բազմաթիվ ազգանունները նույնպես կարելի է գնահատել թուրք-առաքելականների պրիզմայի միջով։ Հարկ է նշել, որ հայերի շրջանում բավականին տարածված են արաբական և պարսկական ծագումով ազգանունները։ Ուշագրավ է, որ բոլոր հայկական ազգանունների ընդամենը 20 տոկոսն են կազմում քրիստոնեական կրոնի հետ կապված ազգանունները։ Թուրք հեղինակ Ռեմզի Յըլմազի կարծիքով, «չնայած նման քանակությամբ լեզուների ազդեցությանը, շնորհիվ նրա, որ հայոց լեզուն եղել է «եկեղեցու լեզու» այն կարողացել է պահպանել իր գոյությունը»։
Թուրքական ծագումով ազգանուններ ընտրելու ժամանակ հայերը բացահայտ, կամ թաքուն հետապնդել են իրենց նպատակներին։ 2016 թվականին Բաքվում լույս տեսած «Թուրքական ծագումով հայկական ազգանուններ» գրքում, նրա հեղինակներ՝ Ազիզ Ալեքբերլին և Էլբրուս Գարագոյունլուն տվել են թուրքական ծագումով 1000 հայկական ազգանունների բացատրությունը։ Ադրբեջանական և թուրքական լեզուներով առավելապես այս կամ այն մասնագիտություն նշանակող տարբեր բառերից կազմված հայկական ազգանունների պարզաբանումները կրկին անգամ ասում է հայերի կողմից մյուս ժողովուրդների ժառանգության յուրացման մասին։ Հիմնական եզրակացությունը կայանում է նրանում, որ հայերի շրջանում թուրքական ծագումով ազգանունների տարածումը կապված է թուրքական ծագումով տարբեր անունների (Ազադ, Ազիզ, Ջավադ, Բաբա), մասնագիտությունների անունների (պայտահար, դարբին, դերձակ, դալլաք, զուրնաչի, ուխտապահ, հովիվ), իսկ որոշ դեպքերում տարբեր բառերի (քար, թոփալ, շաքար) յուրացումը։ Հեղինակները, տալով նման ազգանունների հիմքը կազմող ադրբեջանա-թուրքական ծագումով խոսքերի հայերեն լեզվով թարգմանությունը՝ հատուկ ընդգծում են այն փաստը, որ հայկական ազգանունները չեն ձևավորվել այդ թարգմանություններից։ Օրինակ, Գուշչյան ազգանունի մեկնաբանության մեջ ասվում է, որ «գուշչու» բառը հայերեն լեզվով նշանակում է «թռչնաբաղ», սակայն հայերի մոտ «Թռչնաբաղյան» ազգանուն չկա։
«Հայրենիք» հասկացության հետ հայերի ֆոբիան, «Մեծ Հայաստանի» մասին երազանքները նույնպես հանդիսանում են հայկական կեղծարարությանը նպաստող գործոններից մեկը։ Այստեղ դրսևորվում են՝ Բալկաններից մինչև Կասպի վիթխարի տարածությանը հավակնող հայերի երկու կարևոր գծերը։ Նախ, «հայրենիք» հասկացողության չսահմանափակված աշխարհագրական սահմանները ասում են այս, կամ այլ հողին այդ կրոնանական-սիմբիոտիկ համայնքի չկախվածությունը։ Երկրորդը՝ «պատմական մեծ հայրենիքը» ինքստինքյան տալիս է մեծ կեղծիքի սկիզբը։
Այսպիսով, հայերը, որպես տարբեր ժողովուրդների ներկայացուցիչներից բաղկացած առաքելական-սիմբիզային խումբ՝ «Մեծ Հայաստանի» մասին սեփական առասպելի իրագործման համար պատմական թաթերաբեմում հայտնվելու առաջին փուլից ձգտել են՝ առասպելների և լեգենդների վրա հիմնված աղբյուրների ստեղծմանը։ Օտար պատմամշակութային ժառանգության յուրացումը դարձել է հայկական կեղծիքի ու կեղծարարության հիմնական հենակետը։
Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ ողջ աշարհում հայկական կեղծիքի լայն ու սիստեմային տարածման մեջ ժամանակակից դարաշրջանի գիտական շրջաններում՝ XVIII դարի սկզբից հատուկ ծառայությունները պատկանում են մխիթարյան միաբանությանը։ Սկսած այդ ժամանակաշրջանից, մխիթարյանականները կազմակերպված զբաղվում են հին գրքերի արտագրմամբ, պատմության կեղծմամբ, առասպելների վրա հիմնված հայկական կեղծիքը, որպես պատմական հուսալի աղբյուր ներկայացնելուվ։
1717 թվականին Հռոմի Պապը Անդրիատիկ ծովում գտնվող Սեն-Լազար կղզին նվիրել է մխիթարյանականներին, ինչով եվրոպացիները հայերին բառացիորեն փոխկհատուցել են նրանց խաչակրաց արշավանքներում ծառայությունների համար։ Ինչպես հայտնի է, խաչակրաց արշավանքների ժամանակ հայերը դավաճանելով մահմեդականներին, որոնց հետ նրանք համագոյատևել են՝ խաչակիրներին աջակցել են քաղաքների ու ամրոցների գրավման մեջ։ Ակնհայտ է, որ ի դեմս այդ «ծառայությունների» Հռոմի Պապը օրհնել է Սեն-Լազար կղզում մխիթարյանական միաբանության ստեղծումը, և արևմտյան աշխարհը ընդհանրապես աչք է փակել սկզբնաղբյուրների, ներառյալ նույնիսկ դասական հեղինակների կեղծման վրա։ Մեր կարծիքով, հատկապես այդ պատճառով հեշտ չի արդի ժամանակաշրջանում միջազգային մակարդակով բացահայտել 300 տարիների ընթացքում տարածած կեղծիքը։
Այսպիսով, սիմբիոզային հասարակություն հանդիսացող, առաքելականությունը միավորող տարբեր ժողովուրդների ներկայացուցիչներից ձագման ժամանակակից հայերը սեփական պատմության ստեղծման համար կանգնել են օտար պատմության և մշակութային ժառանգության յուրացման ուղու վրա։ Իսկ կեղծիքի վրա կառուցված պատմությունը գրվել է հարևան ժողովուրդների մշակութային և հոգևոր արժեքների ու կրոնա-միսիոներական գործունեության շնորհիվ սկզբնաղբյուրների կեղծման հաշվին։ Այս ամենը իրենից ներկայացնում է Կովկաս վերաբնակեցված հայերի՝ մոնոէթնիկ աշխարհագրական և քաղաքական արենա ստեղծելու պահերը։
Արաստու Հաբիբեյլի
Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահի աշխատակազմի արտաքին քաղաքականության հարցեր բաժնի ղեկավար