Միխայիլ Զադորնով. «Չեմ հասկանում»

Ռուս հանրահռչակ երգիծաբան Միխայիլ Զադորնովի այս պատմվածքը տպագրվել է 1988 թվականին «Թեատր» ամսագրի 3-րդ թվում, երբ անջատողական շարժումը դեռ նոր էր բռնկվել Խանքենդիում (նախկին Ստեփանակերտում ): Մեզ թվում է այս պատմվածքի հեղինակն ավելի ճշգրիտ տեղեկություն եւ պատկերացում է տալիս Ադրբեջանի տարածքում տեղի ունեցող հայ-ադրբեջանական եւ ղարաբաղյան հակամարտության էության մասին:

Զադորնովի գրչին եւ ժանրին յուրահատուկ այս պատմվածքը հենց այդ հակամարտության ոգեշնչողների եւ հրահրողների մասին է, որին զոհ են դարձել անզեն, անմեղ ու հասարակ մարդիկ:

«Պետք է խոստովանեմ, որքան հեռու եմ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզից (ԼՂԻՄ) այնքան շատ չեմ հասկանում, թե ինչ է կատարվում նրա շուրջը: Չեմ հասկանում, թե այնտեղ կատարվող դեպքերի եւ իրադարձությունների մասին արտասահմանյան ռադիո-ձայներն ինչու՞ ավելի շատ են խոսում, քան մեր լրատվամիջոցները, չեմ հասկանում ԼՂԻՄ-ը Ամերիկայի նոր նահանգ է, թե հայկական հարցը ձեռք է բերում համաշխարհային նշանակություն, չեմ հասկանում թե ինչու՞ այլ երկրներում ապրող հայերը այդպիսի ակտիվ ազդեցություն են ներգործում ՍՍՀՄ-ում ապրող հայերի հոգեւոր միջավայրի վրա, չեմ հասկանում, թե սա ինչ հեռահամակրանք է, չեմ հասկանում, սա Էջմիածնի դերակատարությունն է, թե՞ Բեյրութի հետ օդային կապի դերակատարությունն է:

Ես հասկանում եմ, որ հնարավոր էր ծովից ծով «Մեծ Հայաստանը», սակայն այժմ Հայաստանի ինչին՞ է պետք երկու ծովը այն դեպքում, երբ նա ոչ մի նավ չունի: Չեմ հասկանում ինչի՞ են պետք այսքան շատ հոդվածներն ու ելույթները Հայաստանի բնապահպանության մասին, եթե քիմիական արդյունաբերություն ունեցող պետություններին դա ավելի շատ է պետք:

Ընդհանրապես չեմ հասկանում Զորի Բալայանին, որը հոգալով շրջապատի միջավայրի բնապահպանության մասին, չարամտորեն կեղտոտում թունավորում է իր համաքաղաքացիների խելքն ու ուղեղը՝ ազգամոլության կեղտով ու թույնով: Չեմ հասկանում, թե ինչու՞ են ասում, որ ԼՂԻՄ-ում հայերեն լեզվով դասագրքերը չեն բավարարում եւ դրանում մեղադրում են Ադրբեջանին, այն էլ այն դեպքում, երբ այդ դասագրքերը հրատարակվում են Հայաստանում: Չեմ հասկանում թե ինչու՞ Հայաստանի մեծ որդին, Մոսկվայում ապրող, ՍՍՀՄ պետպլանի նախարարի տեղակալ՝ Սիթարյանը ԼՂԻՄ-ում կառուցվելիք մշակույթի տան շինարարությունը ժամանակին խափանելով այժմ դրա համար մեղադրում է Ադրբեջանին: Չեմ հասկանում թե ինչու՞ խոսվում է հայ ժողովրդի մշակույթի կոթողների վերականգնման մասին, սակայն որոշել են վերականգնել ալբանական եկեղեցիները:

Չեմ հասկանում թե ինչու՞ Այվազյանը շենքերի ֆասադային քարերի արաբական փորագրությունները կարդում է հայերեն, որը շատ է մտահոգում ակադեմիկոս Պիոտրովսկուն, քանզի նրան խորթ, օտար եւ անընդունելի են նույնիսկ եթե դրանք առաջ են գալիս հայրենասիրությունից, որով հայերը ջանում են կոծկել եւ քողարկել իրողությունը:

Չեմ հասկանում թե ինչու՞ երկրի համար պատասխանատու պահին հազարավոր մարդիկ լքելով իրենց աշխատանքը Ստեփանակերտում սկսում են հանրահավաքներ անցկացնել եւ պահանջում են միացում Հայաստանին եւ ես հասկանում եմ, որ նրանք ուզում են միանալ, սակայն չեմ հասկանում, թե նրանց ՞ինչը եւ ՞ով է պահում, որ չմիանան: Թող տեղափոխվեն, միանան, ապրեն միասին: Ես չեմ հասկանում թե ինչու՞ հաջորդ առավոտ հենց այդ նույն պահանջով դիմելով Սովետական իշխանությանը հանրահավաք են անում Երեւանում: Ես չեմ հասկանում նրանք միանգամից են պայմանավորվել թե՞ վաղուց են պատրաստվել այս դեպքերին եւ իրադարձություններին:

Ես չեմ հասկանում, թե «Կռունկ» եւ «Ղարաբաղ» կազմակերպություններն ինչու՞ համար էին հանգանակում միլիոնները, գուցե պատրաստվում էին տիեզերական նավեր կառուցել եւ կապ ստեղծել ուրիշ մոլորակներում ապրող համահավատցիների հետ: Ես չեմ հասկանում, թե նրանք ինչու էին ցանկանում ստեղծել անկուսակցական հանրապետություն, այն դեպքում, երբ նրանք իրենց պետականությունն ստացել էին Կոմկուսի շնորհիվ: Չեմ հասկանում թե սա ՞ինչ է, սեւ ապերախտություն, թե՞ պարզապես կուսակցական տոմսերի դեն նետելու խաղ: Չեմ հասկանում թե ինչու՞ հայ պարագլուխները օգտվելով խոսքի ազատությունից եւ ժողովրդավարությունից, անտարբեր վերաբերմունք են ցուցաբերում բազմազգ քաղաքականությանը: Ես չեմ հասկանում, թե դրանից հետո նրանց կարելի է անվանել կոմունիստներ, այն դեպքում երբ նրանք ոչ միայն ազգամոլներ, այլ նաեւ՝ ռեցիդիվիստներ են (ինչպես Հայրիկյան-Գրիգորյանը ):

Ես չեմ կարողանում հասկանալ Զորի Բալայանին, որը նախ ասում էր, որ ուրիշ ժողովրդների հետ եղբայրությանը հետադարձ ճանապարհ չկա, իսկ հաջորդ օրը Սարգսյանի օգնությամբ ասում է, որ վերակառուցմանը հետադարձ ճանապարհ չկա: Այս ժամանակաընթացքում Զորի Բալայանը երկու անգամ այցելել է Միացյալ Նահանգներ, ինչ որ հանդիպումներ անցկացնելու՞ կամ էլ ինչ որ հրահանգներ ստանալու՞:

Ես շատ լավ եմ հասկանում Առաքելյանին, որը վախենալով իր անձնական կյանքի համար եւ իր ընտանիքին վերահաս վտանգից հրաժարվել էր «Պրավդայում» տպագրված «Էմոցիաներ եւ բանականություն» խորագրով իր հոդվածից, սակայն չեմ հասկանում, միթե՞ սա բոլորը չեն հասկացել: Ես չգիտեմ, թե ինչու՞ «Պրավդայում» եւ «Իզվեստիայում» «Էմոցիաներ եւ բանականություն» հոդվածը տպագրվելուց հետո հենց այդ նույն թերթերում տպագրվեցին մեղավորներին պարզերես դարձնող հոդվածներ: Ես չեմ հասկանում, թե սա կողմնակի ազդեցություն էր, թե՝ թերթի հայ աշխատակիցների ջանքերի արդյունքը:

Ես չեմ հասկանում Կենտրոնական Հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող հայկական երաժշտական գործիքի գովազդը: Ես շատ լավ եմ հասկանում, որ պետք են նվագագործիքները, սակայն դժվարանում եմ հասկանալ «գնդացիր-հարմոնը» կամ էլ «ատրճանակ-սաքսաֆոնը»: Ես չեմ հասկանում ինչ է պետք երաժշտական գործիքների հեղինակին, նրան գովազդ է պետք, թե՞ հոգեբուժ բժշկի խորհուրդներ:

Ես հասկանում եմ, որ ԼՂԻՄ-ին պետք է դիրքորոշում, սակայն ինչու՞ նրա ֆոկուսում ցույց չեն տրվել բոլոր նրանք, ովքեր մոգոնել են այն: Նրա սերիաները կարելի՞է ճիշտ եզրահանգել թե ինչու՞ «Օջախ» եւ «Քարավանները ճանապարհին» գրքերի հեղինակները ազգամոլ կրքեր են բորբոքում, չեմ հասկանում ինչու՞: Չեմ հասկանում վերոհիշյալ գրքերում ինչն է առավել, սնապարծությունը՞, թե հետապնդումը: Ես չեմ հասկանում Սովետական երկրում ում՞ եւ ինչի՞ է պետք ցեղասպանությանը նվիրված հուշարձանը, որտեղ բոլորը պետք է ապրեին միասնական, համերաշխ մի ընտանիքում:

Ոչ: Ես չեմ հասկանում Սումգայիթում եղել՞ է մասսայական հոգեւարք, թե դա «Կռունկի» եւ «Ղարաբաղի» հերյուրանքներն էին եւ ինչու՞ այն անվանել կռունկ այն դեպքում, երբ դա իսկական սեւ ագռավ է:

Ես չեմ հասկանում ինչու՞ Առուշանյանին խորհուրդ են տվել գրել 3-4 հատորանոց հայոց պատմություն, երբ մենք չենք կարողանում հասկանալ 1 եւ 2 հատորների բովանդակությունը եւ իզուր չէ պրոֆեսոր Միխայլովն ասում է, թե հայոց պատմությունը իր հնությամբ պարտական է հայ պատմագիրներին, քան հենց իրեն՝ պատմությանը: Ես էլ ավելի չեմ կարողանում հասկանալ արդյոք՞ կհաղթի ճշմարտությունը եւ արդյոք՞ սեւը սեւ է կոչվելու, սպիտակը՝ սպիտակ»