Լեւոն Մելիք-Շահնազարյանի կենսագրության սպիտակ բծերը
«80-ական թ.թ. Երեւանի կենտրոնում, «Մոսկվա» կինոթատրոնի եւ համանուն հյուրանոցի միջեւ գարեջրատուն կար: Մշտական հաճախորդները նրան «Կոպեյկա» էին անվանում: Հայտնի պատճառներով եւ մեր հարեւանների «Հայաստանն առանց թուրքերի» իրականացրած երազանքի հետեւանքով ես էլ իմ 200 հազար հայրենակիցների նման ստիպված էի փրկվել իմ նախնիների հողում էթնիկ մաքրրազտումից եւ ապաստան գտնել Բաքվում: Հենց այդ պատճառով էլ այսօր չեմ կարող վստահությամբ ասել, թե պահպանվել է արդյոք մինչեւ հիմա այդ գարեջրատունը եւ այժմ էլ է երեւանցիների մոտ մեծ հեղինակություն վայելում, ինչպես որ իմ պատանեկության տարիներին էր:
Մի անգամ իմ ծանոթ վիրաբուժ Արտավազդի հետ նստել էինք «Կոպեյկայում» եւ հագեցնում էինք մեր ծարավը թավշանման գարեջրով: Հանկարծ կինոթատրոնի առջեւի հրապարակից սարսափելի աղաղակներ լսվեցին, որը մեզ բոլորիս ստիպեց բակը դուրս թռչել: Պարզվեց, որ այնտեղ շատրվանավոր դեկորատիվ ավազանի կողքին գարեջրատան մշտական հաճախորդ խուլ-ու- համրերի եւ տեղացի տղաների միջեւ «ռազբորկա» է գնում: Ես սարսափելի տեսարանի ականատեսը եղա, որն ընդմիշտ մնաց հիշողությանս մեջ եւ որն էլ հետագայում ստիպեց ինձ միշտ զգույշ լինել հայերի հետ շփվելիս:
Երկար մազերով խուլահամրենից մեկը արյունաթաթախ դեմքով պառկած էր ասֆալտի վրա: Նրան մոտեցավ քսան տարեկանի մոտ մի տղա եւ առանց երկար մտածելու ոտքով ուժգին հարված հասցրեց խեղճ խուլուհամրի գլխին: Լսվեց վայրենի աղաղակ, գետնին պառկածի քթից արյուն սկսեց հորդել, իսկ երիտասարդ տղան մեչքով թեքվելով դեպի իր «զոհը» եւ կարծես թե այդ արյունալից տորուղմփոցի հետ կապ չունեցողի պես բարձրաձայն ասաց. «Արա, ամոթա, ես ի՞նչ եք անում!»: Դա բարբարոսության ու խորամանկության բարձրագույն արտահայտությունն էր, որը հատուկ է հարեւան ազգի ներկայացուցիչներից շատերին, հատկապես նրա այն մասի համար, որոնց հաջողվեց գշտության սերմ ցանել երկու հարեւան ժողովուրդների միջեւ: Օրինակ բերելու համար պետք չէ շատ մտածել - բավական է հիշել այնպիսի անուններ, ինչպիսիք են - Սերո Խանզադյան, որի ընտանիքին՝ ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ պատերազմի ժամանակ սովից փրկել է նրա քավոր-ադրբեջանցին, Զորի Բալայան, Ռոբերտ Քոչարյան, Լեւոն Մելիք-Շահնազարյան եւ դրանց նմանները, որոնք վարակվել են «ադրբեջանցիների նկատմամբ կենդանաբանական ատելության» վարակահարուցիչով:
Ինչպես հայտնի է, ամեն մի արարք, միջադեպ կամ թե այս դեպքում՝ ատելությունն իր պատճառն ունի: Ես հեռու եմ այն մտքից, որ իմ կողմից վերը նշված մարդկանց առաջ է մղում վտանգավոր, անիրական եւ հերթական արյունահոսությամբ լի, այսպես կոչված «Մեծ Հայաստանի» ստեղծումը: Ոչ! Օրինակ Սերո Խանզադյանը դավաճանելով իր քավորի հիշատակը, հիվանդացել էր հայկական հիվանդությամբ - ինչպես խոստովանել է ինձ 60-ական թ.թ. - սոսկ այն բանի համար, որ մյուս թեմաները չէին հետաքրքրում նրա հրատարակիչներին: Ի տարբերություն Սերո Խանզադյանի - Զորի Բալայանի, Ռոբերտ Քոչարյանի եւ Լեւոն Մելիք-Շահնազարյանի «կենդանաբանական ատելության» դրդապատճառները ավելի քան բացատրելի են, քանի որ նրանք հիմնավորված ձգտում են ապացուցել իրենց ազգային նույնությունը: Սակայն բոլոր այդ փորձերը հանգեցնում են նրանց արտաքին տեսքին ու ազգանունների ստուգաբանությանը, որոնք ոչ մի ընդհանուր կապ չունեն հայկական ծագման հետ:
Պատահական չէ, որ Զորի Բալայանի՝ մոլի հայասերի շապկով զգեստավորվելու բոլոր ջանքերը չեն ընդունվել բնիկ երեւանցիների կողմից, որոնք ղարաբաղյան խորամանկին, «շուռտված» են անվանել: Նման ճակատագրին է արժանացել նաեւ Հայաստանի երկրորդ նախագահը: Սամցխե-Ջավախեթիացի Պողոս Պողոսյանի «Պապլավոկ» սրճարանում Ռոբերտ Քոչարյանի ազգային պատկանելությունը պարզելու փորձը նրա մահվան պատճառն է դարձել: Իսկ ահա Լեւոն Մեկիք-Շահնազարյանը, որպեսզի աշխարհից թաքցնի տխուր մանկության ու համադասարանցիների ծաղրանքի հանդեպ ունեցած իր վիրավորանքը, օր ու գիշեր լեգենդներ է հորինում ինքն իր մասին: Ըստ երեւույթին այս բնագավառում նրան չի հաջողվում արդյունքի հասնել: Այսպես, ինչպես բացատրել նրա վերջին հորինումն այն մասին, որ ադրբեջանցիները նրա նկատմամբ ահաբեկչական գործողության փորձ են արել: Այ ապրես հա՜ Շահնազարյան! Ադրբեջանի հատուկ ծառայություններն ուրիշ անելիք չունեն որ ֆիզիկապես վերացնեն ինչ-որ մի կեղծ վերլուծաբանի: Եթե հայկական հատուկ ծառայությունների կողմից Բաքվի մետրոպոլիտենում եւ քաղաքային տրանսպորտում կատարված մի շարք պայթեցումներից հետո պաշտոնական Բաքուն թույլ չի տվել իրեն նույնական գործողություններ կատարել Երեւանում, ապա մի թե հնարավոր է, որ ադրբեջանական հատուկ ծառայությունները շեղվեն կարեւոր գործերից եւ մտածեն թե ինչպես «լռեցնեն» Մելիք-Շահնազարյանին: Իհարկե ոչ: Սակայն Մելիք-Շահնազարյանի հիշողությունն թարմացնել ու նրա կենսագրության սպիտակ էջերը լրացնել՝ անհրաժեշտ է:
Գյանջայում դեռ կենդանի են Լեւոնի ծանոթներն ու հարեւանները, որոնք քաջատեղյակ են, ինչպիսի շքեղ կյանք է վարել նրա մայրը, շատ բանում էլ՝ շնորհիվ «ցեխովշիկ» Էլխանի: Ի դեպ, եթե ժամանակակից տերմինաբանությամբ ասելու լինենք, այս ձեռներեցը շատ ժիր է եղել; կաշին գնել է Երեւանում, Գյանջայում կոշիկ արտադրել «Մասիս» ապրանքանիշով, վաճառել Թբիլիսիիում եւ վաստակած փողերը ծախսել իր սիրուհիների վրա: Լեւոնի ընկերների խոսքերի համաձայն, այդ կապը դեր մանկության տարիներին անհանգստացնում էր պատանուն եւ նա հիվանդագին է տարել հարեւանների բանբասանքներն ու համադասարանցիների ծաղրանքը: Հենց այդ հանգամանքն էլ ստիպել է նրան թողնել հայրենի քաղաքն ու սովորելու գնալ ոչ թե Բաքու, կամ Երեւան, այլ հեռավոր Ուզբեկիստան:
Բայց ինչպես երեւում է, մանկության ժամանակ տարած վիրավորանքն ազդել էր նրա բնավորության այնպիսի գծերի ձեւավորման վրա, ինչպիսիք են - նախանձությունը, զրպարտությունը, անհանդուրժողականությունն ուրիշների հաջողությունների հանդեպ, որը չէին կարող չնկատել համապատասխան ծառայությունները՝ Լեւոնի Սովետական բանակում անցկացրած պարտադիր զինծառայության ժամանակ: Որոշ տվյալների համաձայն, հենց այդ տարիներին Լեւոնը վարձագրվում է Հետախուզական գլխավոր վարչության կողմից, որոնց հետ երեւում է, որ նա մինչ օրս կապ է պահպանում եւ կատարում նրանց պատվերները՝ Ռուսաստանի լրագրերում ու լրատվային ծառայություններում տարբեր տեսակի հերհուրանքներ թափելով Ադրբեջանի հասցեին: Հավանաբար այդ մտադրությունը նրան շատ է դուր գալիս եւ նա այդ ձեւով է հաշիվ մաքրում Էլխանի հետ, նա այդպես է հաշիվ մաքրում նֆեւ մանկության հետ կապված հիշողությունների հետ:»
Կնյազ Կուլիեւ: