Ադրբեջանական տեղանունների եղեռնը Հայաստանում ԵՎ ԼՂ-ում
Խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո, Հայաստանում անցկացվող պետական քաղաքականությունը միտված էր միատարր հայկական պետության ստեղծմանը, գործընթացը սկսեց անդրադառնալ նաև տեղանունների փոփոխմանը, սկսվեցին աստիճանաբար հայկականացվել ադրբեջանական անվանումներով տեղանունները: Այդ գործընթացը շարունակվում է մինչ այսօր: Ներկայիս Հայաստանի տարածքում մեծ թիվ էին կազմում՝ երկար դարեր այդ տարածքում ապրած բնիկ ժողովրդի՝ ադրբեջանցիների լեզվով անվանակոչված վայրերը, որոնք ուղղակի ապացույցն էին նրանց ներկայության։ Տեղանունները, միևնույն ժամանակ, ցույց են տալիս պատմական անցյալը, այդտեղ բնակված ժողովրդի պատմության, մտածելակերպի մի շարք մանրամասներ: Տեղանունների հայկականացման կոնկրետ կիրառումը սկսվել է՝ Հայաստանի կառավարության համապատասխան որոշումների հիման վրա:
Մեր ձեռքի տակ է 1948 թվականին լույս տեսած՝ Հայկական ՍՍՌ Վարչա-տերիտորիալ բաժանման տեղեկագիրը, որտեղ զետեղված են՝ Հայկական ԱՍՀ-ի բնակավայրերից բաղկացած ցուցակը, վերանվանումների ցուցակը: Գրքում ադրբեջանական տեղանունների նախկին անունները փոխարինվել են նոր, մտացածին, բնության երևույթներին վերաբերող, պատմական ու քաղաքական գործիչների անուններով և այլն:
Ուշադրությամբ ուսումնասիրելով տեղեկագիրը, այնտեղ ներառված անվանումներից կարելի է առանձնացնել՝ իրենց յուրահատկությամբ տարբերվող երեք խումբ. տեղանունների առաջին խմբում տեղ են գտել բառացի հայերեն թարգմանված անվանումները. Օրինակ՝
Դարաչիչակ - Ծաղկաձոր,
Գյոլ - Լիճք,
Քյարվանսարա - Իջևան,
Ղարադաշ - Սևքար,
Դաշգալա - Քարաբերդ,
Չայքենդ – Գետաշեն և այլն:
Տեղանունների երկրորդ խմբում կարելի է առանձնացնել՝ քաղաքական գործիչների և այլ հատուկ անուններով վերանվանված բնակավայրերը. Օրինակ՝
Մոլլա Դորսուն - Շահումյան,
Ղուլիջան - Սպանդարյան,
Քեշիշքենդ - Միկոյան,
Հայդարբեկ - Սվերդլով,
Ջալալօղլի - Ստեփանավան,
Շահար - Մայակովսկի, և այլն:
Երրորդ խմբում ներկայացվող տեղանունները վերանվանվել են՝ տեղանքին հարմարեցված, բնությանն ու բնական երևույթներին վերաբերող, խորհրդային կարգերի ժամանակաշրջանին հատուկ անվանումներով: Օրինակ՝
Կետրան – Գետամեջ,
Աշաղի Գարանլուղ - Մարտունի,
Դոգգուզ - Կանաչուտ,
Քյորփլու - Արշալույս,
Մեջթլի - Նոր կյանք,
Քյարիմարիս - Սովետական և այսպես շարունակ:
Հարց է առաջանում, ինչու չեն հայ մասնագետները վերոհիշյալ տեղանունները վերանվանել իրենց նախկին անուններով, այսինքն հայկական անվանումներով: Պատասխանը մեկն է՝ պատմական ադրբեջանական հողերում հնուց ի վեր չի եղել ոչ հայկական պետություն ոչ էլ պետականություն, ինքնըստինքյան չէին կարող լինել նաև հայկական բնակավայրեր ու դրանց հատուկ տեղանուններ: Այդ իսկ պատճառով էլ տեղանունների վերանվանմամբ զբաղվող կառույցների մասնագետները ընտրել են առավել հեշտ ու հարմար ուղին՝ թարգմանել, ձևափոխել ու վերանվանել ադրբեջանական տեղանունները: Անվանափոխության գործընթացն ավելի խորացավ հայ- ադրբեջանական հակամարտության արդյունքում Հայաստանից՝ իրենց պատմական հողերից ադրբեջանցիների զանգվածային վտարումից հետո: Հատկանշական է նաև, որ անվանափոխումների ժամանակ հայերի կողմից հատուկ ուշադրություն է դարձվել, որպեսզի տեղանունների ադրբեջանական ծագման որևէ հիշողություն չպահպանվի նոր անուններում: Հայաստանում թուրքական անվանումներով մնացած գյուղերը վերանվանելու մասին վերջին որոշումը կայացել է՝ 2015 թվականի սեպտեմբերի 17-ի կառավարության նիստում: Այդ որոշման համաձայն՝ ադրբեջանական անվանումներով գյուղերից՝
Տավուշի մարզի Թովուզ գյուղը վերանվանվել է Տավուշ, Սյունիքի մարզի Ալդարա գյուղը պաշտոնապես վերանվանվել է Ալվանք,
Հալաջը - Աճանան,
Սոֆլուն - Նժդեհ,
Նյուվադի գյուղը - Նռնաձոր և այլն:
Ինչպես տեսնում ենք, նույն ձեռագիրը, նույն ոճը և նույն մտացածին բառակազմությունը: Հայերի կողմից՝ տեղանունների նկատմամբ իրագործվող հայկականացման քաղաքականությունն իր չարագործ կնիքն է դրել նաև Ադրբեջանի օկուպացված հողերում՝ Լեռնային Ղարաբաղում ու նրան հարակից շրջաններում: Չխորանալով Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում գտնվող ադրբեջանական տեղանունների նկատմամբ իրագործվող հայկականացման նույնատիպ քաղաքականության մեջ, բավական է նշել միայն Լեռնային Ղարաբաղին կից 7 շրջաններում կատարված անվանափոխումները: Պետք է նշել, որ ուրիշի հողերին, մշակույթին, ազգային ավանդույթներին տիրանալու համար ամեն ինչի պատրաստ հայկական կողմը՝ հանձինս լեզվաբանների ու քարտեզագիրների, իզուր էին ջանում գտնել այդ տարածաշրջանին վերաբերող հնագույն հայկական տեղանուններ, դա անհնար է, քանզի հայերը չեն հանդիսանում Լեռնային Ղարաբաղի բնիկ ազգ և հետևաբար չեն կարող լինել նաև նրանց պատկանող տեղանուններ: Դրա համար էլ հայ պատմաբանները այդ շրջանների անվանափոխումների հարցը թողել են ղարաբաղցի մասնագետների ընտրությանը:
Արդյունքում՝
Լաչինը դարձել է Բերձոր,
Ջեբրաիլը - Ջրական,
Աղդամը - Ակն,
Ֆիզուլին - Վարանդա,
Զանգելանը - Կովսական,
Գուբաթլուն - Սանասար,
Քելբեջարը - Քարվաճառ:
Հայրենիք չունեցող, նրա ամեն մի թիզ հողի ու քարի համար չմտահոգվող, ուրիշի հողերում վերաբնակեցված մարդկանց համար ինչ տարբերություն՝ քարավաճառ, թե թմրանյութերի վաճառք: Պետք է նշել, որ Քարվաճառը՝ Քելբեջար բառի ձևափոխման ու ձևախեղման գլուխգործոցն է:
Ադրբեջանցիներին տեղահան անելով իրենց հայրենի հողերից, հայ բարբարոսները, այժմ էլ ձգտում են երկրի երեսից լիովին ջնջել ադրբեջանական ժողովրդի կողմից ստեղծված նյութական արժեքները: Սակայն նրանց բոլոր փորձերը ապարդյուն են,
մենք ուշ թե շուտ կվերադառնանք մեր պապենական հողերը և կվերականգնենք մեր ժողովրդին պատկանող բոլոր տեղանունների ու պատմական հուշարձանների նախկին անունները: