Հաթեմ Ջաբբարլի. «Թեև ազգային փոքրամասնությունները Հայաստանի համար լուրջ վտանգ չեն ներկայացնում, այնուամենայնիվ նրանց նկատմամբ կառավարության ճնշումները շարունակվում է»
20-րդ դարի սկզբներից սկսած նախ Հայաստանի դաշնակցական կառավարությունը, իսկ հետո՝ խորհրդային իշխանությունները պլանավորված կերպով՝ մի քանի փուլով, երկրից արտաքսել են ադրբեջանցիներին և այլ ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներին: Մոսկվայի աջակցությամբ 1948-1953 թվականներին Հայաստանից բռնի կերպով արտաքսվել է 144 հազար 654 ադրբեջանցի: Չնայած, որ այս գործընթացը կրկնվել է մի քանի անգամ, 1989 թվականին Հայաստանում դեռ 230 հազար ադրբեջանցի էր բնակվում: Բայց այսօր Հայաստանում այլևս ադրբեջանցիներ չեն ապրում: Նրանց վերջնականապես վտարելուց հետո հայ ազգայնամոլները փաստորեն լուծեցին ազգային փոքրամասնությունների հարցը:
Չնայած, որ Հայաստանի այլ ազգային փոքրամասնությունները իրենցիծ վտանգ չեն ներկայացնում, այնուամենայնիվ իշխանությունները ճնշում են գործադրում քրդերի, եզդիների, հրեաների, վրացիների վրա: Այսօր Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների ընդհանուր թիվը կազմում է ընդամենը 80 հազար մարդ: Ազգային փոքրամասնություններն այստեղ կոմպակտ չեն ապրում: Հայաստանում բնակվող եզդիները իրենց քուրդ չեն համարում:
Հայաստանում ապրող եզդիները իրենց համարում են, որպես եզդիական էթնիկական խումբ և չեն ընդունում իրենց քուրդ լինելը: Այս հարցի հետ կապված շարունակվում է Հայաստանում ապրող փոքրաթիվ մահմեդական քրդերի հետ տարաձայնությունները: Մահմեդական քրդերը վկայում են եզդիների նույնպես քուրդ լինելը, պարզապես նշելով կրոնական առումով նրանց եզդի լինելը: Իսկ եզդիները հերքում են իրենց քուրդ լինելը, նշելով, որ նրանց նախնիները Հնդկաստանի Մումբայի շրջանից են: Կողմերի միջև եղած այս տարաձայնությունը նույնիսկ բարձրացվել է մինչև պետական մակարդակի:
Հայաստանի եզդիների առաջնորդ Ազիզ Թամոյանը անհիմն է համարել եզդիների հավատի զրադաշտականության հետ կապը և նշել է, որ նրանք ոչ մի կապ չունեն այդ կրոնի հետ:
Եզդիների հետ կապված հետազոտություններ կատարող Ջամալ Սադակյանը եզդիների քուրդ լինելու գաղափարի հետ մեկտեղ, նշում է այդ հարցի դեռ խոր վերլուծության կարիք ունենալն ու քննարկման համար բաց լինելը: Սադակյանի հաշվարկների համաձայն, մինչև 1989 թվականը Հայաստանում ապրել է 60 հազար եզդի: Սակայն նա դրանց թվում ընդգրկել է նաև մահմեդական քրդերին: Հայաստանում ապրել է 26 657 եզդի: Նրանք հիմնականում ապրել են Թալինի, Աշտարակի, Արմավիրի, Էջմիածնի և Արարատի շրջաններում:
Վիճակագրության համաձայն, 1926 թվականին Հայաստանում ապրել է 12 237 եզդի, 1998 թվականին՝ 50 176, 2001 թվականին՝ 40 620, իսկ 2011 թվականին՝ նրանց թիվը նվազել է՝ 35 308 մարդ:
1990 թվականից հետո Հայաստանից մեկնած եզդիների թիվը հաշվվում է մոտ 6 000-ից 10 000 մարդ: Բնակչության աճի տեմպերով, եզդիները ունեն ամենաբարձր ցուցանիշը և դա հայկական կողմին անհանգստացնող հիմնական գործոնն է:
Թեև եզդիները ունեն «Քուրդ Մտավորականների միություն», «Եզդիների ազգային միասնություն», «Աշխարհի եզդիների ազգային միասնություն», «Մալթե եզդի» հիմնադրամ և «Քուրդիստան»-ի նման հասարակական միավորումներ, սակայն Հայաստանի կառավարությունը տարբեր միջոցներով խոչընդոտում է նրանց գործունեությանը:
Չնայած ազգային փոքրամասնությունները ոչ մի վտանգ չեն ներկայացնում Հայաստանի համար, սակայն 1990-ական թվականներից հետո պետության ազգային փոքրամասնությունների հետ կապված քաղաքականության սահմանելու ժամանակ, հայտնի դարձավ նրանց նկատմամբ լուրջ ճնշումներ գործադրվելը: Վերջին ժամանակներում հատկապես ավելի պարզ է զգացվում եզդիների հանդեպ էթնիկական մաքրազտման հողի վրա խտրականությունը:
Պատմական ժամանակներից անասնապահությամբ զբաղվող եզդիներին հեռացնում են այդ բնագավառից և մենաշնորհ է ստեղծվում:
Չնայած եզդիների համար հնարավորություններ են ստեղծվել մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու համար, սակայն Հայաստանի կառավարության կողմից պատրաստված դասագրքերում նրանց ոչ թե եզդի, այլ քուրդ լինելու մասին գրվելը անհանգստացնում է եզդիներին:
Պետությունը չի լուծում ազգային փոքրամասնությունների սոցիալ-տնտեսական խնդիրները: 2006 թվականին էթնիկական հողի վրա հակամարտության ժամանակ եզդիին սպանած մարդասպանի ազատության մեջ մնալուն դեմ դուրս եկած եզդիները բողոքի ցույց են կազմակերպել նախագահի աշխատակազմի առջև: Սպանված եզդիի կինը և երկու երեխաները չստանալով իրենց բողոքի պատասխանը, հրկիզել են իրենց: Իրավապահ մարմինները նույնիսկ դրանից հետո էլ չեն պատասխանել բողոքին:
Հայաստանի կառավարությունը 20-րդ դարի վերջերին ադրբեջանցիների հանդեպ իրագործված քաղաքականությունը այսօր նույնությամբ իրականացնում է երկրի ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ:
Պլանավորված ձևով ոչնչացվում են նրանց պատմական հուշարձաններն ու մշակութային ստեղծագործությունները: Այսպես, իշխող Հանրապետական կուսակցությունից պատգամավոր Հրանտ Գրիգորյանի մերձավոր բարեկամները հիմնահատակ ավերել են էթնիկական հանդուրժողականության շրջանակներում եզդիների վերաբերող պատմական գերեզմանոցը: Թեև կառավարությունը հայտնել է դրա էթնիկական հանդուրժողականության հետ կապված չլինելու մասին, սակայն եզդիների «Սինջար» հասարակական միավորման նախագահ Բորիս Թամոյանը լիովին հակառակն է վկայում: Հայ ազգայնամոլներին անհանգստացնում է Թամոյանի կողմից եզդիների խնդիրների մշտապես հասարակայնացումը: Այսպես, մի խումբ անհայտ անձինք ավտոմատներից կրակ են բացել Թամոյանի բնակարանի վրա:
Այս բոլորը իրական փաստեր են: Նրանք վկայում են, որ թեև ազգային փոքրամասնությունները Հայաստանի համար լուրջ վտանգ չեն ներկայացնում, այնուամենայնիվ նրանց նկատմամբ կառավարության ճնշումները շարունակվում է:
Հաթեմ Ջաբբարլի՝
Քաղաքական գիտությունների դոկտոր,
Եվրասիական Անվտանգության և Ռազմավարական
Հետազոտությունների Կենտրոնի տնօրեն: