Ժիրայր Լիպարիտյան. «Ցեղասպանության 100-ամյակը շահագործվում է՝ ծածկելու համար ՀՀ ինքնիշխանության հանձնումը ՌԴ-ին»
Հարցազրույց 1994-97 թվականներին Հայաստանի նախագահի ավագ խորհրդական, ԱՄՆ-ի Միչիգանի համալսարանի պրոֆեսոր, պատմաբան Ժիրայր Լիպարիտյանի հետ:
- Պարոն Լիպարիտյան, ինչպե՞ս եք գնահատում ՀՀ իշխանությունների կողմից կազմված հռչակագիրը, որը, ըստ Տեր-Պետրոսյանի, խայտառակ փաստաթուղթ է։
– Ցեղասպանության հարցում Հայաստանի Հանրապետության դիրքորոշումը վերջնականապես հստակեցված է վաղուց։ «Անկախության մասին հռչակագրի» 11-րդ կետն է դա, որում հստակ ասված է. ՀՀ-ն աջակցում է Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին։ Դրանից անդին արված քայլերը, անշուշտ, հակասում են այդ Հռչակագրի տարրին ու ոգուն։ Այսինքն` այն, ինչ Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հռչակագրով ասվել է, փոխում է Ցեղասպանության դերը մեր արտաքին քաղաքականության մեջ։ Ուրեմն` և կտրականապես փոխում է մեր արտաքին քաղաքականության հիմքերը։
- Ըստ Ձեզ` Տեր-Պետրոսյանի առաջարկներն այն հի՞մքն են, որի վրա կարելի է կառուցել Ցեղասպանության հարցում ՀՀ-ի վերջնական դիրքորոշումը։
– Շարունակելով առաջին հարցի իմ պատասխանը` նշեմ, որ առաջին նախագահը հենց դա է պարզաբանել. մեր արտաքին քաղաքականության հետ հակասության հարց կա։ Դժվար թե հնարավոր լինի հակառակվել այդ տրամաբանությանը։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նաև նշել է մի քանի կարևոր, սակայն ընդհանուր մտահոգություններ այդ կապակցությամբ։ Ես լիովին համաձայն եմ Ցեղասպանության հռչակագրի վերանայման նպատակով Տեր-Պետրոսյանի առաջարկած հիմքերի հետ։ Այստեղ չեմ ուզում մանրամասն ներկայացնել այն բոլոր վտանգները, որոնք այս փաստաթուղթը ներկայացնում է, սակայն անհրաժեշտ է նշել հետևյալը։ Մենք մեր հանրապետության անկախությունը կառուցեցինք` պայքարելով Ռուսաստանի ստեղծած-պարտադրած Սովետի ու նրա տիրապետության դեմ։ Իսկ մենք այնպես ենք խոսում ու այնպիսի քայլեր ենք ձեռնարկում, որ կարծես Թուրքիայից ենք բաժանվել։ Արտաքին քաղաքականություն ենք մշակում, որը ձեռնոց է նետում Թուրքիային, երբ Ռուսաստանն է, որ սպառնում է մեր անկախությանը, ու մենք ինքնիշխանությունը փոքր քայլերով հանձնում ենք Ռուսաստանին։ Ցեղասպանությունն ու նրա հարյուրամյակը շահագործվում է` ծածկելու համար այն, ինչ կատարվում է զուգահեռաբար։ Մեր քաղաքական մտածելակերպը, հետևաբար` նաև այդ հռչակագրի իմաստն ու հետևանքները չենք կարող հասկանալ ու գնահատել, եթե ինքնորոշման կորստի ու Ցեղասպանության տրված դերի միջև օրգանական կապը չտեսնենք։
- Տեր-Պետրոսյանի առաջարկները շրջանառության մեջ դրվեցին ներքաղաքական կյանքի բավականին անկայուն փուլում, և կարծիք կա, որ նա` կանխատեսելով իրադարձությունների նման ընթացքը, փորձեց կոծկել իր պարտությունը ներքաղաքական բևեռում։ Այս մասին ի՞նչ կարծիք ունեք։
- Արդեն հիմնականում երևակված են այն բոլոր միջոցառումները, որոնք Հայաստանը պատրաստվում է իրականացնել Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի գլխավոր միջոցառմանը` ապրիլի 24-ին ընդառաջ։ Միջոցառումները, հռչակագիրը, Ցեղասպանության զոհերի սրբադասման կարգը, այս ամենն ա՞յն էր, ինչ Դուք էիք սպասում։ Այս տարի և ընդհանրապես այս հարցում ինչի՞ վրա պետք էր դնել շեշտը։
– Սպասում էի, որ արվեին նույն գործերը, ինչ միշտ էլ արել ենք, միայն թե` ավելի մեծ մասշտաբով։ Կարծես այդպես էլ ստացվում է։ Կան, իհարկե, նորություններ։ Օրինակ` Ռուբեն Վարդանյանի և Նուբար Աֆեյանի ծրագրերը։ Հանձնաժողովի հռչակագիրը նորություն էր, թեև զարմանալի չէր։ Մենք սիրում ենք հռչակագրեր։ Սակայն ես պատրաստ չէի ընթերցելու մի փաստաթուղթ, որն ամրագրում է արտաքին քաղաքականության բնագավառում արդեն մի քանի տարի շարունակ ընթացող մեր անկախությանը սպառնացող վտանգավոր փոփոխությունները։ Զոհերի սրբադասման հարցը նույնքան վտանգավոր չէ, որքան այդ հռչակագրի դրույթներն են, սակայն նույնքան մտահոգիչ է։ Սրբադասումը մտահոգիչ է, որովհետև եկեղեցականացնում է մեր պատմությունը, կրոնականացնում` Ցեղասպանությունը։ Պատմության ընկալումն ու մեկնաբանությունը կարևոր գործոններ են մեր ներկայի ընկալման ու ապագայի կերտման տեսակետից։ Կա նաև մի այլ հարց։ Ցեղասպանության զոհերի սրբադասմամբ մենք հետմահու քրիստոնյա Առաքելական Հայ եկեղեցու դավանանքն ու ծեսն ենք պարտադրում հայ զոհերին, որոնք պատկանում էին կաթոլիկ դավանանքին ու տարբեր ձևով էին ընկալում սրբացումը, բողոքական հայ զոհերի, որոնք ընդհանրապես սրբերի չէին հավատում, և այլ հայերի, որոնք եկեղեցուց կամ ընդհանրապես կրոնական հավատից հեռու էին։ Սրբացումը կարծես առիթ է տալիս եկեղեցուն` խուսափելու մեր այսօրվա պատասխանատվություններից։ Իմ կարծիքով` զոհերի նկատմամբ ավելի մեծ հարգանք ցույց տված պիտի լինեինք, եթե այսօր մեր եկեղեցին սովորական հոգածություն ցուցաբերեր Հայաստանի աղքատներին, քաղցածներին, որբերին։ Իսկ եթե հարցը 100-ամյակի ծրագրերի շեշտադրության մասին է, ավելի կարևոր եմ համարում Ցեղասպանության կապակցությամբ հիմնադրել գիտահետազոտական կենտրոններ, պատրաստել գիտնականների նոր սերունդ, որը կկարողանա միջազգային մակարդակով տեր կանգնել մեր պատմությանը` ամեն տեղ, և մանավանդ` Հայաստանում, ունենալ համապարփակ ծրագիր, որը կարող է համակարգված ձևով, գիտական հիմքերով ու քաղաքական հասունությամբ հակադարձել Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականությանը։
Հարյուրամյակը նաև առիթ պետք է լիներ խորապես քննելու այն բոլոր պատճառները, որոնք մեզ հասցրին ցեղասպանության, և այն պայմանները, որոնք մեզ հասցրին այն վիճակին, որի դեպքում ցեղասպանությունը հնարավոր դարձավ։ Սակայն մենք ավելի հանգիստ ու բավարարված ենք զգում մեզ, երբ օտարից խնդրում ենք Ցեղասպանության ճանաչում։ Կարծես թե դա ավելի հարազատ է մեր քաղաքական մշակույթին։ Սակայն չենք անդրադարձել, որ նման մոտեցումն ունի իր ծանր ազդեցությունն այսօրյա մեր քաղաքականության վրա։ Կամ էլ նախընտրում ենք նման մոտեցում` առկա իրավիճակի պատասխանատվությունից խուսափելու համար։ Այս թերի գործունեությունը, ըստ իս, բացատրվում է նրանով, որ սովորություն ունենք անելու այն, ինչ անհրաժեշտ է մեզ լավ զգալու և ոչ անպայման գործը ճիշտ նպատակին ծառայեցնելու համար։ Կարծում եմ` 100-ամյակն իմաստավորելու լավագույն ձևը պիտի լիներ Հայաստանի ժողովրդի նկատմամբ մի քիչ հարգանք ցույց տալը, վերարժեքավորելը մեր պետականության իմաստը` այդ ժողովրդի համար արժանապատիվ կյանք ապահովելով։ Ի՞նչ իմաստ կամ լեգիտիմություն ունի Թուրքիային հայհոյելն ու նրանից այս կամ այն պահանջելը, երբ չենք կարողանում մեր ունեցածն արժևորել` սկսելով մեր ժողովրդից։ Չէ՞ որ մեր այսօրվա Հայաստանի ժողովրդի մի շատ կարևոր մասը այդ նույն Ցեղասպանությունը վերապրողների սերունդն է։ Այդ մարդիկ նրանք են, ովքեր այսօր չեն կարողանում իրենց ընտանիքների հիմնական կարիքները հոգալ։
- Պարոն Լիպարիտյան, լարված է իրավիճակը հայ-ադրբեջանական սահմանին և ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծում։ Հայաստանը դարձավ ԵՏՄ անդամ, որի վերաբերյալ պաշտոնյաները հայտարարում էին, թե ԵՏՄ անդամակցությունը ՀՀ-ի անվտանգության երաշխիքն է։ Այսօր մենք հակառակ գործընթացի ականատեսն ենք։ Այս ուղղությամբ ի՞նչ ելք եք տեսնում։ Ինչպե՞ս ստեղծել այլընտրանք, որի մասին խոսում են շատերը։
– Նախևառաջ` մենք որևէ երաշխիքի համար ԵՏՄ-ին անդամագրվելու կարիք չունեինք։ Ռուսաստանի հետ ունենք պայմանագիր և ՀԱՊԿ անդամ ենք։ ՀՀ-ի անվտանգության հետ ԵՏՄ-ի կապն այլ հարթությունում է։ Լավագույն պարագայում այնտեղ ասվել է` եթե չմիանաք ԵՏՄ-ին, սա կամ նա կլինի։ Ուրեմն` սա սովորական շանտաժ է ու սպառնալիք, և ոչ` անվտանգության երաշխիք։
Երկրորդ. Ռուսաստանի հետ կապված մեր երաշխիքները վերաբերում են ՀՀ տարածքին և ոչ Լեռնային Ղարաբաղի կամ նրա հակակշռի ներքո գտնվող տարածքներին։
Երրորդ. նույնիսկ այդ իսկական երաշխիքները պայմանական են և ոչ ավտոմատ կամ պարտադիր։ Բացարձակ երաշխիք որևէ տեղ չկա։ Ենթադրենք` Հայաստանի տարածքը հարձակման է ենթարկվում, և Հայաստանը դիմում է Ռուսաստանին կամ ՀԱՊԿ-ին։ Նրանք խորհրդակցում են, և հետո ռուսները որոշում են՝ որևէ բան անել կամ ոչ։ Եթե պատասխանը դրական է, որոշելու են, թե ինչ են անելու։ Իսկ այսօր ՀՀ-ի տարածքը ենթակա է հարձակման, ու ՀՀ-ն չի դիմում նույնիսկ այդ պայմանագրի պայմաններից օգտվելու համար։ Ինչ վերաբերում է այլընտրանքին, այո, ես այդ հարցը բարձրացրել եմ։ Եթե չեմ սխալվում` 1993-ին էր, երբ, բացի նախագահականից, մի որոշակի ժամանակահատված նաև Արտգործնախարարությունում էի, ինձ համար հստակ դարձավ հետևյալը, որի մասին այն ժամանակ խոսեցի մի հարցազրույցում։ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության նպատակը պիտի լինի այլընտրանքների ստեղծումն ու պահպանումը։ Մենք դրա հիմքերը դրեցինք ու աշխատեցինք այդ ուղղությամբ։ Իսկ 1998-ից ի վեր ամեն բան արվել է նման այլընտրանքն անկարելի դարձնելու ուղղությամբ։ Եվ այժմ ասում ենք, թե այլընտրանք չունենք։ Հիմա էլ տակավին կարող ենք քայլեր ձեռնարկել, որոնք մեզ երկրորդ շանս տան անկախությունն արժևորելու համար։ Ավելի դժվար է, սակայն կա ճանապարհ։ Այն, որ չենք ուզում այդ հնարավորությունը տեսնել կամ օգտագործել, արդեն ուրիշ հարց է։ Այստեղ ճակատագրված ոչինչ չկա, թեև Ցեղասպանության շահագործումն օժանդակում է, որ մենք այլընտրանք չտեսնենք կամ չփնտրենք։
- Դուք բազմիցս նշել եք, որ ԱՄՆ-ը կորցրել է Կովկասը։ Վերջերս Վիկտորյա Նուլանդը տարածաշրջանային այցի շրջանակներում անդրադարձավ տարածաշրջանի համար որոշ կարևոր հարցերի, և եղան փորձագետներ, ովքեր պնդեցին, թե ԱՄՆ-ը փորձում է «ետ նվաճել» Հարավային Կովկասը Ռուսաստանի ազդեցությունից։ Դուք տեսնո՞ւմ եք նման միտումներ։
– Սա արդեն որերորդ անգամ է, որ ԱՄՆ բարձրաստիճան պաշտոնյա է այցելում Հայաստան ու ինչ-որ հետաքրքրություն է ցուցաբերում մեր նկատմամբ, սակայն դա ոչինչ չի փոխում իրականում։ Իսկ որ այս անգամ Վիկտորյա Նուլանդին են ուղարկել, ինձ համար մտահոգիչ է։ Նրա անցյալն ու մոտեցումներն ինձ մոտ ավելի շատ մտահոգություն են առաջացնում, քան` հանգստություն։ Մենք մեր և այլ ժողովուրդների պատմության մեջ, ներառյալ` նոր պատմության, շատ ենք տեսել անուշ, բայց և ընդհանուր խոսքերի ծանր հետևանքները։ Նորություն չէ, որ մեծ պետություններն իրենց շահերն են հետապնդում, իրենց հարցերը լուծում ու փորձում մեզ հավատացնել, որ մեզ մեծ շնորհ են անում։ Ցավն այն է, որ մեզանում շատերը նման խոսքերին հավատ ընծայելը դարձրել են քաղաքական մոտեցման հիմք։ Խոսքս միայն ԱՄՆ-ի մասին չէ, անշուշտ։ Իսկ Նուլանդի խոսքերին գնահատական տալը` առանց նրա անցյալին ծանոթանալու և ԱՄՆ-ի քաղաքականության մեջ նրա խաղացած վատ դերին լուրջ նշանակություն տալու, ոչ միայն միամտություն է, այլև վտանգավոր ու վնասակար։ Հնարավոր է` որոշ փորձագետներ հավատում են, թե ԱՄՆ-ը փորձում է «ետ նվաճել» Հարավային Կովկասը։ Հնարավոր է նույնիսկ, որ ԱՄՆ-ը` ինքն էլ է հավատում, որ փորձում է վերանվաճել Հարավային Կովկասը։ Սակայն դա չի նշանակում, որ իրականում այդպես է։ Փորձագետը պիտի որ հասկանա ու բացատրի այդ բոլորը, սակայն նաև որոշ անկախություն ցուցաբերի դերակատարների խոսքերից, արժևորի հարաբերությունները ու ներկայացնի իր եզրակացությունը։ ԱՄՆ-ը երբևէ Հարավային Կովկասը չի նվաճել։ Նույնիսկ, եթե մի ժամանակ մեծ ազդեցություն էր ձեռք բերել, այս հարցում հստակ պիտի լինի, որ «վերանվաճում լայթ» ասվածը գոյություն չունի։
- Նման սցենարի դեպքում, ըստ Ձեզ, ԱՄՆ-ը պատրա՞ստ է ապահովել այս երկրների անվտանգությունը և ապահովագրել այդ երկրներին ռուսական սպառնալիքից։
– Հայաստանի կամ Հարավային Կովկասի երկրների անվտանգությունն ու անկախությունը ո՛չ Ռուսաստանը կարող է ապահովել, ո՛չ էլ ԱՄՆ-ը։ Միակ ելքը, որը կարող է ապահովել և՛ մեր անկախությունը, և՛ անվտանգությունը, մեր հարևանների հետ մեր հարցերի լուծումն է ու տարածաշրջանային հարաբերությունների վերադասավորումը։
- Ինչպե՞ս եք վերաբերվում ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի այն նկատողություններին, որ, բացի Լևոն Տեր-Պետրոսյանից, նա նաև Ձեզ է մեղադրում ԼՂ-ին բանակցություններից դուրս թողնելու մեջ։
– Առաջին նախագահն արդեն հիմնավոր և սկզբունքային պատասխան է տվել այդ ամբաստանություններին։ Իմ պատասխանը պիտի լինի մի քիչ ավելի ուշ, սակայն շատ ավելի մանրամասն։ Այսօր կարող եմ նշել միայն. Քոչարյանի խոսքերը ցույց են տալիս, որ նա զբաղված է հիշողության մեքենայությամբ։
168.am