ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՄԱՀԱԼՆԵՐԸ. ՇԱՐՈՒՐ, ՍԵՅԻԴԼԻ-ԱԽՍԱԽԼԸ, ՍՈՒՐՄԵԼԻ
ՇարուրԻրավանի խանության 15 մահալներից մեկը՝ Շարուրի մահալը Ադրբեջանի հնագույն մարդկային բնակավայրերից է։ Հնագիտական պեղումների ժամանակ Գազմա քարանձավում հայտնաբերվել են Մուստյեի դարաշրջանին պատկանող քարե և օբսիդիան աշխատանքային գործիքներ, իսկ Շահթախթը բնակավայրում` ճաշակով պատրաստված, զարդարված խեցեղենի նմուշներ, ինչպես նաև՝ Արբաթան, Վերմեզիյար, Գարահասանլը, Բաբեկ, Քոսաջան գյուղերի մոտ՝ Քյոհնեքենդ, Քյուլթեփե բնակավայրերի տարածքում կատարված հնագիտական պեղումները ապացուցում են՝ այստեղ հնագույն բնակավայրերի առկայությունը:
Շարուրի մահալը զբաղեցնում էր Իրավանի խանության հարավ-արևելյան մասում գտնվող տարածքը։ Այս մահալը գտնվում էր՝ հյուսիսից Վեդիբասարի մահալի, հարավից՝ դեպի Արազ գետը ձգվող, քարե ժայռերից նրան բաժանող Նախչըվանի խանության Խոկ մահալի, արևմուտքից Արազ գետի, արևելքից՝ Նախչըվանի խանություն միջև։ Նրա լայնակի տեսարանը դեպի Արազ գետը՝ հարավային կողմում կիսաշրջանաձև էր` Գարաթեփե և Գարագում լեռների միջև ամֆիթատրոնի ձևով։ Արևելյան Արփաչայ գետը մահալը բաժանում էր երկու մասի։ 1826-28 թվականներին Իրավանի վրա Ցարական Ռուսաստանի արշավանքների ժամանակ, Շարուրի մահալի 61 գյուղերից 11-ը հիմնովին ավերվել է:
Իրավանի խանության գրավումից հետո, մահալը միացվել է Դարալայազի մահալին և այստեղ ստեղծվել է Շարուր-Դարալայազի գավառը։ Բոլշևիկյան Ռուսաստանի կողմից Հարավային Կովկասի գրավումից հետո, Շարուրի մահալի հյուսիսային տարածքի մի մասը տրվել է Հայկական ԽՍՀ-ին։ 1930 թվականի օգոստոսի 8-ին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում Շարուրի մահալի մնացած մասում՝ Նախչըվանի ԻԽՍՀ կազմի մեջ ստեղծվել է Նորաշենի շրջանը: 1964 թվականին շրջանը կոչվել է Իլիչի շրջան, իսկ 1991 թվականից հետո՝ Շարուրի շրջան։
Սեյիդլի-Ախսախլը
Ալագյոզ լեռան հարավ-արևելյան լանջին գտնվող Սեյիդլի-Ախսախլիի մահալը ստեղծվել է Իրավանի խանի հրամանագրով՝ երկու փոքր մահալների՝ Սեյիդլիի և Ախսախլիի մահալների միացմամբ։ Մահալի տարածքում 20 գյուղերից 11-ը եղել է Սեյիդլիում, 9-ը՝ Ախսախլիում։ Շորայելի, Թալինի, Կարպիբասարի և Աբարանի մահալներով շրջապատված այս տարածքում ապրող բնակչության մեծամասնությունը կազմել է թուրքական Սադդլի ցեղը։ Մահալի կենտրոնը եղել է Ուսկյու բնակավայրը։
Ինչպես և Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքում գտնվող մյուս մահալները, այս մահալի պատմամշակութային հուշարձանները նույնպես ապացուցում են, որ այս վայրերը եղել են հին թուրքերի սկսզբնական բնակավայրերը։ Ալագյոզ լեռան հարավային լանջերի երկայնքով սփռված ժայռապատկերներն ու քարե ստելաները, որոնք նույնական են Ալթայի հուշարձաններին, իրեղեն ապացույցներ են, որոնք պահպանում են այստեղ ապրած հին թուրքերի հետքերը:
Ռուսական կայսրության զորքերի 1801, 1804, 1808 և 1827 թվականներին Իրավանի բերդի վրա կատարած արշավանքների ժամանակ՝ Գըրխբուլաղի մահալի նման, Սեյիդլի-Ախսախլիի մահալի գյուղերի մեծ մասը նույնպես ավերվել է ու վերաբնակեցվել հայերով։
1930 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Հայկական ԽՍՀ կառավարության որոշմամբ՝ մահալի գյուղերը միացվել են Աբարանի մահալին և այնտեղ ստեղծվել է Աբարանի շրջանը։
Ալագյոզ լեռան հարավ-արևելյան լանջին գտնվող Սեյիդլի-Ախսախլիի մահալը ստեղծվել է Իրավանի խանի հրամանագրով՝ երկու փոքր մահալների՝ Սեյիդլիի և Ախսախլիի մահալների միացմամբ։ Մահալի տարածքում 20 գյուղերից 11-ը եղել է Սեյիդլիում, 9-ը՝ Ախսախլիում։ Շորայելի, Թալինի, Կարպիբասարի և Աբարանի մահալներով շրջապատված այս տարածքում ապրող բնակչության մեծամասնությունը կազմել է թուրքական Սադդլի ցեղը։ Մահալի կենտրոնը եղել է Ուսկյու բնակավայրը։
Ինչպես և Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքում գտնվող մյուս մահալները, այս մահալի պատմամշակութային հուշարձանները նույնպես ապացուցում են, որ այս վայրերը եղել են հին թուրքերի սկսզբնական բնակավայրերը։ Ալագյոզ լեռան հարավային լանջերի երկայնքով սփռված ժայռապատկերներն ու քարե ստելաները, որոնք նույնական են Ալթայի հուշարձաններին, իրեղեն ապացույցներ են, որոնք պահպանում են այստեղ ապրած հին թուրքերի հետքերը:
Ռուսական կայսրության զորքերի 1801, 1804, 1808 և 1827 թվականներին Իրավանի բերդի վրա կատարած արշավանքների ժամանակ՝ Գըրխբուլաղի մահալի նման, Սեյիդլի-Ախսախլիի մահալի գյուղերի մեծ մասը նույնպես ավերվել է ու վերաբնակեցվել հայերով։
1930 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Հայկական ԽՍՀ կառավարության որոշմամբ՝ մահալի գյուղերը միացվել են Աբարանի մահալին և այնտեղ ստեղծվել է Աբարանի շրջանը։
Սուրմելի
Սյուրմելիի մահալը գտնվում էր Արազ գետի աջ ափին, Իրավանի խանության հարավային վերջնամասում։ Այս մահալը հյուսիսից և հյուսիս-արևելքից ու արևելքից սահմանակից էր՝ Արազ գետով, հարավից՝ Բայազիդի փաշայությունից նրան բաժանող Աղրըդաղի լեռնաշղթային և Մակուին, իսկ արևմուտքից՝ Դերեքենդ-Փարչենիսի մահալին։ Մահալը ներառում էր՝ Բայազիդի սահմանից սկսած Աղրըդաղի լեռնաշղթայի բոլոր հյուսիսային լանջերը։ Մահալի գյուղերը ոռոգվում էին Արազ գետից հանված ջրանցքներով։ Մահալի գլխավոր կենտրոնը Իգդիր բնակավայրն էր։ Ամբողջ մահալը բաղկացած էր 78 գյուղերից։ Նրանցից 28-ը ավերվել էին պատերազմների արդյունքում։
Ցարական Ռուսաստանի գրավումից հետո, այս տարածքը միացվել է Դերեքենդ-Փարչենիսի մահալին և Իրավանի նահանգի կազմում ստեղծվել է Սուրմալուի գավառը։
1920 թվականին թուրքական բանակը Քյազըմ Գարաբքիր փաշայի ղեկավարությամբ ազատագրեց Իգդիրն ու նրա շրջակա տարածքները։ 1920 թվականի նոյեմբերից հետո, Արազ գետն ընդունվեց որպես սահման։ 1921 թվականին ԽՍՀՄ-ի և Թուրքիայի միջև կնքված Կարսի պայմանագրի պայմանների համաձայն՝ Իգդիրի շրջակայքի տարածքները մնացին Թուրքիային, իսկ Իրավանը և շրջակա տարածքները՝ Հայաստանին։
Սյուրմելիի մահալը գտնվում էր Արազ գետի աջ ափին, Իրավանի խանության հարավային վերջնամասում։ Այս մահալը հյուսիսից և հյուսիս-արևելքից ու արևելքից սահմանակից էր՝ Արազ գետով, հարավից՝ Բայազիդի փաշայությունից նրան բաժանող Աղրըդաղի լեռնաշղթային և Մակուին, իսկ արևմուտքից՝ Դերեքենդ-Փարչենիսի մահալին։ Մահալը ներառում էր՝ Բայազիդի սահմանից սկսած Աղրըդաղի լեռնաշղթայի բոլոր հյուսիսային լանջերը։ Մահալի գյուղերը ոռոգվում էին Արազ գետից հանված ջրանցքներով։ Մահալի գլխավոր կենտրոնը Իգդիր բնակավայրն էր։ Ամբողջ մահալը բաղկացած էր 78 գյուղերից։ Նրանցից 28-ը ավերվել էին պատերազմների արդյունքում։
Ցարական Ռուսաստանի գրավումից հետո, այս տարածքը միացվել է Դերեքենդ-Փարչենիսի մահալին և Իրավանի նահանգի կազմում ստեղծվել է Սուրմալուի գավառը։
1920 թվականին թուրքական բանակը Քյազըմ Գարաբքիր փաշայի ղեկավարությամբ ազատագրեց Իգդիրն ու նրա շրջակա տարածքները։ 1920 թվականի նոյեմբերից հետո, Արազ գետն ընդունվեց որպես սահման։ 1921 թվականին ԽՍՀՄ-ի և Թուրքիայի միջև կնքված Կարսի պայմանագրի պայմանների համաձայն՝ Իգդիրի շրջակայքի տարածքները մնացին Թուրքիային, իսկ Իրավանը և շրջակա տարածքները՝ Հայաստանին։