«Եղե՞լ է արդյոք ցեղասպանություն Օսմանյան կայսրությունում». Թեյմուր Աթաև

Հեղինակից - այս թեման միջազգային ասպարեզում ամենաշատ քննարկվող հարցերից է: Այդ պատճառով էլ պրոբլեմին անաչառ մոտենալու նպատակով հեղինակը որոշել է հարցը լուսաբանել՝ օգտագործելով ավելի շատ վկայություններ, որոնք անմիջականորեն վերաբերվում են դեպքերի մասնակիցներին: Հաշվի են առնվել նաեւ այս հարցը հետազոտող հեղինակավոր անցանց տեղեկությունները:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախաշեմին

1912 թվականից Ռուսաստանը Ստամբուլի առջեւ հարց է նախաձեռնել Օսմանյան կայսրության հայաբնակ տարածքներում ռեֆորմների անցկացման վերաբերյալ: Առաջին հայացքից դա անսպասելի կթվա, քանի որ դրան նախորդող ժամանակաշրջանում ռուսական իշխանությունները երկրի ներսում բավականին հակահայկական քայլեր էին ձեռնարկել: Այնպես, որ 1908թ. կայսրության տարբեր տարածքներում «Դաշնակցության» շատ անդամներ կալանավորվել են, իսկ 1911թ. մոտ 160 հոգի Սենատի հատուկ ներկայացմամբ դատի են ենթարկվել: Հետեւապես, Պետերբուրգի կողմից «հայկական ակնկալումների» հարցում այսպես կոչված Բալկանյան պատերազմի հին «ձեւաչափին» վերադարձ կատարելն ունեցել է իր պատճառները: Որպես ապացույց նման քայլերի կարելի է նշել 1910-1916 թ.թ. Ռուսաստանի ԱԳ-նախարար եղած Սերգեյ Սազոնովի խոստովանությունը, որը հայտարարել է, որ Ռուսաստանը Թուրքիային «թուլացնելու նպատակով իր պետական խնդիրն է համարում Թուրքիայում հայերի պաշտպանությունը եւ դրա պատճառով բարձրագույն բարեհաճ թույլտվությամբ, ռուսական դիվանագիտությունն սկսած 1912թ. ամենաորոշիչ քայլերի է դիմում Թուրքահայաստանում ռեֆորմներ անցկացնելու նպատակով: Այսինքն ռուսներին ամենեւին էլ հայերի ճակատագիրը չի մտահոգել: «Հայկական գործոնը» Պետերբուրգի կողմից օգտագործվել է սոսկ որպես միջոց Օսմանյան կայսրությունը թուլացնելու համար: Սակայն իշխանությունների «հայկական շարժման» նկատմամբ նախնական «հայացքների համակարգին» վերադարձը մի շարք հարցերի առաջացմանն է հանգեցնում: Միանգամայն ակնհայտ է, որ ռեֆորմների վերաբերյալ «թեմայի» հերթական «առաջ քաշումը» նենգել են Փոքր Ասիայի հանդեպ Ռուսաստանի ունեցած գեոքաղաքական ձգտումները: Բայց ի՞նչն է պատճառը, որ այդ ժամանակաշրջանում «հայկական շարժումը» հովանավորող բրիտանացիներն ու ֆրանսիացիները արգելք չեն հանդիսացել դրան:

Ինչպես թվում է, այդ «փոխակերպության» բացատրությունն այն է, որ հարցի քննարկան էտապում Լոնդոնն ու Փարիզը միջոցներ են ձեռնարկել Բեռլինի դիրքերը թուլացնել, որն Օսմանյան կայսրությունում իր քաղաքա-տնտեսական ներկայության միջնորդությամբ վստահորեն շարժվում էր դեպի Ասիա: Այդ համատեքստում նպատակահարմար է քննարկել եւս եվրոպական «խնամակալների» կողմից Պետերբուրգին հատկացրած «հայկական գործոն»-ի «ղեկավարելու իրավունքը»: Անտանտայի երկրները վստահ էին, որ Ռուսաստանի ներգրավելը «հայկական ռեֆորմների» խաղին, կթուլացնի Գերմանիայի՝ որպես Ստամբուլի դաշնակցի («եթե աչք փակենք» նաեւ Ռուսաստանի) դիրքերը:

Մյուս կողմից բավականի բնական է թվում այն հարցը թե ի՞նչն էր պատճառը, որ Անգլիան ու Ֆրանսիան ինքները չդարձան «հայկական հարցի» հերթական շրջապտույտի նախաձեռնողները: Եվ այդ դեպքում էլ հարցը մնում է օդում կախված: Իր ժամանակին, 1897-1916թ.թ. Գերմանիայի ծովային նախարար Ալֆրեդ-Ֆոն Տիրպիցը գրել է, որ «Ռուսաստանի հետ մեր հարաբերությունների վերաբերյալ Բիսմարկի սկզբունքների զարգացումը... հաջող արտաքին քաղաքականության հիմնական պայմանն է: Մենք պետք է կետեր առաջադրեինք, որտեղ Ռուսաստանի անփոփոխ շահերը չհակադրվեին Գերմանիայի նմանատիպ շահերի հետ եւ գնաինք Ռուսաստանին ընդառաջ: Հետեւաբար Ռուսաստանի սահմաններում («հայամետ» հարցերի առաջադրման միջոցով) Լոնդոնի եւ Փարիզի գործողությունների ակտիվացման դեպքում Բեռլինն ու Պետերբուրգը առանց որեւէ պրոբլեմի կարող են միմյանց դաշնակից լինել: Իսկ այդ «տենդեմն» արդեն Ֆրանսիայի ու Անգլիայի համար կդառնար եթե ոչ անհաղթահարելի, ապա դժվարանց: Այնպես որ, Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի ու Ռուսաստանի Մերձարեւելյան ուղղությամբ Գերմանիայի քաղաքական ազդեցությունը սահմանափակելու շահերը այս էտապում համընկան:

Բնականաբար հայերի շուրջը կատարվող խաղերի զարգացումը վերլուծության են ենթարկվել 1913թ. Օսմանական բանակի պատասխանատու պաշտոնները գործուղված գերմանական գեներալների ու սպաների կողմից: Այդ ժամանակաշրջանում Բեռլինի գերակայությունը բավականին հստակորեն է սահմանել եվրոպական կոմունիստական շարժման ամենաազդեցիկ գործիչներից մեկը, գերմանացի սոցիալ-դեմոկրատ՝ Ռոզա Լյուքսեմբուրգը. «Թուրքիայի արագացրած լուծարքի ենթարկվելը Ռուսաստանի ու Անգլիայի ուժերի հսկայական ավելացմանը կհանգեցներ... Գերմանական իմպերիալիզմի օգտին է՝ պաշտպանել նրան ժամանակից շուտ քայքայումից... ձեռնտու է պահպանել Թուրքիայի «անբաժանելիությունը» մինչեւ այն ժամանակ, քանի դեռ նա ներսից գերմանական կապիտալով տարալուծված, որպես հասած միրգչի ընկել գերմանական կայսրության գիրքը»: Դրա հետ մեկտեղ Ռ.Լյուքսեմբուրգը մեջ է բերում Մերձավոր Արեւելքում Գերմանիայի ռազմավարության տեսաբան Պաուլ Ռորբախի խոսքերը, որը բացահայտում է, որ Օսմանական կայսրության մասնատումը Գերմանիայի համար մեծ կորուստ կարող է լինել: Մենք Արեւելքի հետ անմիջական կապ չունենք: Գերմանական Փոքր Ասիան կարող է իրականալ միայն այն դեպքում, եթե Ռուսաստանը եւ նրա հետ էլ Ֆրանսիան ստիպված լինեն հրաժարվել իրենց այժմյան նպատակներից ու մտքերից... Եթե Թուրքիայի հիմնական ժառանգորդները Ռուսաստանն ու Անգլիան լինեն, ապա երկու երկրներն էլ բավականին կընդարձակեն իրենց հզորությունը: Այդ պատճառով էլ Պ.Ռորբախը կոչ է արել հնարավորություն չտալ, որպեսզի Օսմանական կայսրության հայաբնակ վիլայեթները Ռուսաստանի ձեռքն անցնեն: Վերը նշվածները հաստատում է նաեւ Ս.Սազոնովը. «Կրճատ. «Համբուրգ-Բաղդատ» անվամբ հայտնի քաղաքական վիթխարի մտադրության իրականացման համար պետք է ձեռք բարձրացվեր Կոնստանտինոպոլի վրա, որը գտնվում էր Եվրոպայի ու Ասիայի սահմանագծում եւ բնության կողմից նախատեսված է դառնալու հիմնական բաժանիչ կետն այն հսկայական առեւտրական շարժման, որն անխզելիորեն ամուր կապվել է Գերմանական ծովից Մեսոպոտամիա եւ Պարսից ծովի հետ եղող անմիջական կապի հասկացողությամբ:

Այսպիսով «հայկական ռեֆորմներ» ասպեկտը ընդամենը մեծ տերությունների գեոքաղաքական ձգտումների իրականացման կետերից մեկն է հանդիսանում: Դրա համար էլ այդ երկրների լիդերների կողմից հնչող՝ հայ բնակչության շահերին վերաբերվող հայտարարությունները ամբողջապես իրարամերժ էին: Նույն այդ Սազոնովը գրում էր, որ «Ռուսաստանի նպատակը, ինչ գնով էլ որ լինի, այդ սեպի վերաստեղծելն է... Դրա համար էլ հայկական տարրի, (ոչ թե բնակչության այլ տարրի - հեղինակ) նշանակությունը հատկապես բացառիկ կարեւոր բնույթ է ստանում: Ռուս փիլիսոփա, պատմաբան, կադետների ընդդիմության կուսակցության Կենտկոմի անդամ Պյոտր Ստրուվեն նախարարին երկրորդելով, ճիշտ է, առանց «տարրը» մատնանշելու, հայտարարել է, որ «Մեծ Ռուսաստանի ստեղծման համար մեկ ճանապարհ կա, բոլոր ուժերն ուղղել այն մարզը, որն իրականում մատչելի է ռուսական մշակույթի իրական ազդեցության համար: Այդ մարզը ողջ Սեւ ծովի ավազանն է, այսինքն բոլոր եվրոպական ու ասիական երկրները: Սակայն, եթե տիրողական «իստեբլիշմենտի» մի մասը քննարկել է Օսմանյան կայսրության շրջանակներում ինքնավար Հայաստանի ստեղծումը, ապա այդ նույն կադետներն էլ հանդես են եկել հայերի խիտ բնակեցված օսմանական տարածքների բռնանվաճման օգտին: Այնպես որ, Ռուսաստանի Պետխորհրդի անդամ Վլադիմիր Վեռնադսկին հաստատել է, որ «լավագույն որոշումը կհանդիսանար Հայաստանի բռնազավթումը, որը հայ մտավորականությանը կկապեր ռուսական շահերի հետ»:

Նմանօրինակ ձեւով է հանդես եկել նաեւ «Ռեչ» լրագրի խմբագիր Իվան Պետրունկեւիչը. «Առեւտրական եւ ռազմական առումով ձեռնտու կլիներ Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի բռնազավթումը... Եվրոպական տերություններն անկասկած կձգտեին իրենց նպատակներն իրականացնել ինքնավար Հայաստանում»:

Միեւնույն ժամանակ Ստամբուլի առջեւ «հայկական ռեֆորմների չլուծված լինելու» հարցը դնելու համար պետք է որոշակի հիմնավորումներ լինեին: Դրա համար էլ Պետերբուրգ ուղարկվելիք տարբեր տեսակի «տեղերից խնդրագրեր» են սարքվել: Այնպես որ, 1911-1914 թ.թ. Օսմանական կայսրությունում Ռուսաստանի դեսպան եղած Միխաիլ Գիրսը Ս.Սազոնովին ուղղած հեռագրում նշել է. «Այժմ համայն հայության կաթողիկոսը կոչ է անում Ռուսաստանին՝ որպես Արեւելքի քրիստոնեա ժողովուրդների պաշտպանի եւ հանուն աստծո աղերսում, որպեսզի Թուրքահայաստանում ապրող բազմաչարչար հայ ժողովրդին իր հովանավորության տակ առնի: Հնարավոր է, որ կաթողիկոսի հենց այդ դիմումում է ծագել հայերի «բազմաչարչարության» տերմինը: Բայց չէ որ դա հարկավոր էր «ապահովել» «հայ ժողովրդական զանգվածների ծանր կացությամբ»: Եվ հենց այդ պահից էլ կայսրության հայկական մամուլը սկսեց պրոպագանդել «անպաշտպան հայերին» դրսից օգնության կազմակերպման անհրաժեշտությունը՝ զորք ուղարկելու եւ օսմանական լծից ազատագրելու միջոցով: Հետո «Դաշնակցությունը» հայտարարել է երիտթուրքերի հետ կապերի վերջնականապես խզման վերաբերյալ, իսկ 1913 թ. Փարիզում հայկական «Հնչակ» կուսակցության դիմումում կոչ է արվում «եվրոպական պետություններին եւ ժողովուրդներին», «հնարավորություն ընձեռնել հայ ժողովրդին երկրի քաղաքական ճակատագիրը իր ձեռքը վերցնել»: Օսմանական իշխանությունները նման դեմարշը բնութագրել են որպես հայրենիքի դավաճանություն, իսկ Լեւ Տրոցկին նշել է, որ «կրկին Թուրքիայի գլխի վրայից, անուղղակի ձեւով դիմել են Եվրոպայի հասարակական կարծիքին»:

Անկասկած հայերի Պետերբուրգի կողմից թելադրված քայլերը Բեռլինի հակազդեցությանն են արժանացել, այդ թվում նաեւ 1913թ. ամռանը Յենի-Քյոյում քննարկված հայկական ռեֆորմների նախագծերը, որոնք ներառել էին հայկական ինքնավարության կազմավորումը: Սակայն դրա հետ մեկտեղ գերմանական իշխանությունները փորձեր են արել հայկական համակրանքը «նրբորեն» իրենց կողմը ներգրավելու համար. արեւելագետ Իոհան Լեպսիուսի ղեկավարությամբ գերմանա-հայկական ընկերություն է ստեղծվում: Սակայն Ռուսաստանին արդեն անհնար էր կանգնեցնել:

26 հունվարի 1914թ. Պետերբուրգն ստիպեց օսմանական իշխանություններին՝ հայկական ռեֆորմների վերաբերյալ համաձայնություն ստորագրել, որի համաձայն նախատեսվում էր կայսրության հայաբնակ վիլայեթներում ավագության համար գլխավոր տեսուչների (ոչ տեղական ներկայացուցիչներից) հաստիքներ հատկացնել: Սուլթանը պարտավորվում է ագրարային, վարչական, դատական եւ այլ ռեֆորմներ անցկացնել: Ընդհանուր հսկողությունը Ռուսաստանի վրա է դրվում: Հանուն արդարության պետք է նշել, որ ինչպես նշել է 1913թ. Օսմանյան կայսրությունում Ռուսաստանի դեսպանատան խորհրդատու՝ Կոնստանտին Գուլկեւիչը, իրականում համաձայնությունն արձանագրվեց սոսկ թղթի վրա: Նա, նույնիսկ հավաստել է. «Գերմանիան, հայկական հարցի հետ կապված, մեզ հետ համաձայնության է եկել երկակի նպատակով. նախ, որպեսզի հնարավորություն ունենա ասելու Պորտեին, որ նա Ռուսաստանին ետ է պահել լայն ռեֆորմներից՝ իր համաձայնության գնով, եւ երկրորդ, որպեսզի հայերի համակրանքը շահի: Այսպիսով Ռուսաստանը հայերի պաշտպանի տեսք է ընդունել:

1914թ. ապրիլին կաթողիկոս Գեւորգ V-րդը Ս.Սազոնովին հղած ուղերձում հայտարարել է. «Ձերդ Գերազանցության խելացի ղեկավարությամբ ռուսական դիվանագիտությունը ակտիվ նախաձեռնություն է ստանձնել Թուրքահայաստանում ռեֆորմների մշակման ու իրականացման համար: Իմ սիրելի ինքնակալ, տեր, կայսր Նիկոլայ Երկրորդի Արքայական կամքով հայ ժողովուրդը կրկին պատմական ասպարեզ է հրավիրվում որպես միակ տարր, որը ի վիճակի է ասիական Թուրքիայում եվրոպական հոգեւոր ու նյութական մշակույթի սկիզբը դնելու: Եվ «միակ տարրի հոգեւոր ու նյութական մշակույթի անցկացումը» ռեալ մարմնավորում է ստանում. Պետերբուրգի կողմից խիստ վերահսկողության տակ պահվող» «Դաշնակցության» միջնորդությամբ օսմանական հայերն սկսում են զինվել: Ինչպես նշել է Սովետական Հայաստանի ԱԳ նախարար, պատմաբան՝ Ջոն Կիրակոսյանը. «Դաշնակցությունը» ամբողջովին լծվել է ցարական Ռուսաստանի մարտակառքը... ժողովրդի ազատության թշնամու-ցարիզմի հետ համաձայնություն է կնքվել»:

1914թ. օգոստոսի 2-ին կնքված, չազդարարված գերմանա-օսմանական դաշնակցական պայմանագրի (Ստամբուլը պարտավորվել է հանդես գալ Ռուսաստանի դեմ) ֆոնի վրա կովկասյան փոխարքայությունում կայացած խորհրդակցությունում որոշում է ընդունվել օսմանական հայերից ստորաբաժանումներ ստեղծել եւ Կովկասի ռուսական բանակի շարքերը մտցնել: «Դաշնակցության» գաղափարախոսներից մեկը՝ Հովհաննես Քաջազնունին կոչ է արել «Թուրքիայի դեմ կռվելու համար 1914թ. աշնանը հայկական կամավորական ջոկատներ» ստեղծելու վերաբերյալ: Կովկասյան բանակ են ընդգրկվել ընդամենը հայկական չորս կամավորական ջոկատ, որոնք կազմավորվել էին օսմանահպատակ հայերից:

«Կովկասյան ճակատում ռուսական հրամանատարության կողմից ուղղություն չտրված թուրքահայերի ապստամբությունը բռնկվել է ապրիլի սկզբին, Վանա լճին հարող մարզերում: Այն ավելի կազմակերպված է անցկացվել Վան քաղաքի շրջանում, որտեղ ապրապնդվել էին ապստամբ հայերը»: Սակայն, հաշվի առնելով Կովկասի փոխարքա, կովկասյան զինվորական օկրուգի գլխավոր հրամանատար Ս.Վորոնցով-Դաշկովի կողմից դեռ 1914թ. աշնանը կաթողիկոս Գեւորգ V-րդին ուղղված համառ պահանջը-ապահովել, որպեսզի «մեր հայերը արտասահմանցի հայերի հետ մեկտեղ պատրաստ լինեն կատարել ինչպես այժմ... այնպես էլ ապագայում՝ նրա հետ (Օսմանյան կայսրության - հեղինակ) պատերազմի դեպքում այն հանցնարարությունները, որոնք ես կնշեմ իրագործման համար եւ կներկայացնեմ ձեզ՝ ի կատար ածելու»: Օսմանյան հայերի ինքնուրույն «կամքի արտահայտությունը» հանդիսացող այդ ապստամբությունը անհնար համարել: Դրա հետ մեկտեղ Վանի ապստամբության օրքնաչափությունը տեղավորվում է Անտանտայի երկրների միջեւ՝ հայաբնակ վիլայեթների Ռուսաստանին անցնելու վերաբերյալ եղած համաձայնության կետերի մեջ: Վերը շարադրվածները հաստատվում են Էրզրումում Գերմանիայի հյուպատոս եղած Շոյբներ-Ռիխտերի վկայությամբ եւս. «Ես կցանկանայի նշել ռուսական հյուպատոսների այստեղ՝ Վանում աղետալի հետեւանքներով լի գործունեությունը: Նրանց զգալի ֆինանսական միջոցներով ապահովվող ազդեցությունը հիմնական գործոնն էր, որի միջոցով էլ որոշվեց հայերի դիրքորոշումը Վանում: Դրանից բացի, իրենց քաղաքական կարճատեսությամբ հայտնի եղող «Դաշնակցության պարագլուխները ամբողջովին գտնվում են ռուսական ազդեցության տակ»:

Այսպիսով օսմանյան զորքերի թիկունքում հայերի ապստամբության փաստը՝ այդ ուղղությամբ ռուսական զորքերի առաջխաղացումից անջատ դիտելը պատմականորեն ճիշտ չէր լինի: Դրա լավագույն հաստատումը ռուսական զորքերի Վանի ուղղությամբ՝ ապստամբությանը համընթաց առաջխաղացումն էր:

Ֆ.Ելիսեեւի հիշողությունների հիման վրա այն ժամանակաշրջանի ցարա-դաշնակցական տանդեմում շատ բան է հասկանալի դառնում: Նա գրում է. «Ապրիլի կեսերին, Վանում կատարվող դեպքերի վերաբերյալ լուր ստանալով, բանակի հրամանատարը ուժեղացնում է կովկասյան 4-րդ բանակային կորպուսը... Վան քաղաքի առման գործում գլխավոր դերը կատարեց գեներալ Նիկոլաեւի Արարատյան ջոկատը, որը կազմավորված էր Անդրկասպյան կազակային բրիգադայից, հայկական երեք ջոկատներից եւ այդ միավորման մեջ ընդգրկված այլ զորամասերից... ապրիլի 27-ին... մենք գրավեցինք Վանա լճի ափն գտնվող, ոչ մեծ հայկական Ջանիկ քաղաքը.... Վանից հայտնվեց հայ-լրտեսը եւ հայտնեց, որ քաղաքը ապստամբների ձեռքում է... Եկավ մայիսի 6-ի առավոտը - կայսր Նիկոլայ II-ի ծննդյան օրը... Վան քաղաքը Արարատյան ջոկատի գործողության վերջնական նպատակն էր... Արեւելյան ոճով սեղան է բացվում... Արամ փաշան վեր կացավ տեղից: Նա ռուսական կայսրության հաղթական բանակի պատվին կենաց ասաց, դիմեց գեներալ Նիկոլաեւին, որպեսզի թույլատրի ռուսաց կայսրին հեռագիր հղելու. «Ձերդ մեծության ծննդյան օրը, որը համընկնում է Ձեր զորքերի Հայաստանի մայրաքաղաքը մտնելու օրվան, մենք՝ ազգային Հայաստանի ներկայացուցիչներս ցանկանում ենք Ռուսաստանին վեհություն ու հաղթանակ եւ խնդրում ընդունել մեզ Ձեր հովանավորության տակ»: Կենացի հեղինակը՝ Արամ Մանուկյանը դարձավ Վանի նահանգի (արդեն ոչ մարզի) նահանգապետը:

«Բոլոր երեք հայկական ջոկատները երկու-երեք օրից հետո սլանում էին դեպի Վանա լճի հարավային ափը... Նրանք կատարելապես համոզված էին, որ այժմ արդեն ռուսական հաղթական զորքերի օգնությամբ կազատվի եւ կստեղծվի նրանց Մեծ Հայաստանը»- շարունակում է Ելիսեեւը:

Իսկ Ռ.Տեր-Մինասյանը բացահայտում է հետագա իրավիճակը. «հունիսի 12-ից մինչեւ հուլիսի 19-ը Մուշի ու Սասունի հայերն իրենց վրա ուղղեցին թուրքական ավելի քան 25,000-նոց կանոնավոր զորքը: Դրա հետեւանքով թուրքական ճակատն այնքան էր թուլացել, որ ռուսական զորքերը առանց որոշակի դիմադրության հասան մինչեւ Վարդենիս եւ Մկրագոմ գյուղերը, որոնցից մինջեւ հայ ապստամբների դիրքերը 4 ժամվա ճանապարհ էր»:

Այժմ թող ընթերցողը պատասխանի վերը նշված փաստերից հետո հնարավոր է արդյոք կարծել, թե այդ ուղղությամբ ռուսական զորքերի հարձակման նախօրյակին Վանի ապստամբությունը պատահականությունն էր: Մյուս կողմից էլ հաշվի առնելով նաեւ Անտանտայի երկների կողմից Օսմանական կայսրության բաժանման համաձայնությունը: Այս տեսակետից պետք է ընդունել. «Հայկական բանբեր» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Կարեն Միքաելյանի որոշակի համարձակությունը, որը հայտարարել է, որ.«հայերը... եղել են հարավային ուղղությամբ ռուսական զավթողամոլության ուղեկիցները... հայերը, ինչպես որ խորհուրդ էին տվել նրանց սիոնիստները, կարող էին Օսմանական կայսրության նկատմամբ լոյալություն պահպանել, բայց նախընտրեցին ակտիվ ռուսասիրական դիրքորոշումը:

Եղե՞լ է ադյոք ցեղասպանություն - խոսքը գիտնականներին

Միանգամայն բնական է, որ օսմանայան իշխանությունները անհանգստացած էին հպատակ հայերի կատարած քայլերից: Այդ պատճառով էլ, ինչպես նշում է Ռուսաստանում Թուրքիայի դեսպան Տաշքենդ Քուրթուլուշը. « 24 ապրիլի 1915 թ. քայքայիչ գործունեության պատճառով կառավարությունը փակել է հայկական կոմիտեները եւ ձերբակալել նրանց պարագլուխներին: Հայերի կողմից ցեղասպանություն անվանվող այդ տարեթիվը հանդիսանում է Ստամբուլում 235 հայ ակտիվիստների ձերբակալման տարեթիվ: Բայց Վանի դեպքերից հետո Օսմանական իշխանությունների նման քայլը ամբողջովին տեղավորվում է ռազմական գործողությունների ժամանակաշրջանի դեպքերի զարգացման տրամաբանության մեջ, որը խոստովանում է հայ լրագրող Հասմիկ Խարաջանյանը. «Կառավարական շրջաններում Արեւմտյան Հայաստանի համընդհանուր ապստամբությունների նկատմամբ վախ էր զգացվում»:

Ավստրալիացի լրագրող, պատմաբան՝ Ալան Մուրխեդը նույնպես հաստատում է, որ «այնու ամենայնիվ թուրքերը հիմք ունեին հայերին երկրի ներսում հինգերորդ շարասյուն անվանել»: Իսկ Ուինստոն Չերչիլը այդ տեսակետը լուսաբանել է տիպիկ բրիտանական դիվանագետի մոտեցումով. «Թուրքերը մեղադրել են Թուրքիայի արեւելյան վիլայեթներում ապրող հայերին այն բանում, որ նրանք գործել են որպես Ռուսաստանի լրտեսներ ու ազդակներ եւ որ նրանք հարձակվել են թուրքական հաղորդակցման գծերի վրա: Ամենայն հավանականությամբ այդ մեղադրանքներն արդարացի են եղել»:

Հաշվի առնելով բոլոր այս փաստերը, ռուսական զորքերի կողմից Վանա լճի շրջակայքը գրավվելուց հետո, Օսմանական կառավարությունը 1915 թ. մայիսին մերձճակատային գոտուց հայերի վերաբնակեցման վերաբերյալ դեկրետ հրապարակեց: Այդ առիթով 1912-1915 թ.թ. Օսմանական կայսրությունում Գերմանիայի դեսպան եղած Հանս Վանհենհեյմը գրել է. «Հայերի լրտեսության կանխարգելման եւ նրանց նոր զանգվածային ապստամբությունների առաջն առնելու համար Էնվեր Փաշան (օսմանական ռազմական նախարար-հեղինակ)... մտադրվում է փակել հայկական դպրոցների, լրագրերի զգալի մասը... տարաբնակեցնել վերջերս ապստամբության միջոցով գրավված Մեսոպոտամիայի հայկական կենտրոններից բոլոր անհուսալի համարվող ընտանիքներին: Իհարկե, թուրքերի ձեռնարկած միջոցները մեզ թշնամի եղող շրջաններում լուրջ դժգոհություններ կառաջացնեն եւ այն կօգտագործեն մեր դեմ... իհարկե այդ միջոցառումները հայ բնակչության համար հսկայական դժվարություններ կառաջացնեն: Ես կարծում եմ, որ մենք պետք է չափավորենք այդ միջոցառումների բնույթը, բայց հիմնականում չխոչընդոտենք դրան: Ռուսաստանի կողմից աջակցվող հայերի քայքայիչ գործողությունները այնպիսի մասշտաբների են հասնում, որ նրանք վտանգի տակ են դնում Թուրքիայի գոյությունը: Այսինքն, Բեռլինը, ինչպես տեսնում ենք, անմիջականորեն շահագրգված էր տեղի ունեցողներով:

Ամբողջությամբ վերցրած հայ բնակիչներից ոչ բոլորը ենթարկվեցին վերաբնակեցման: Այդ թվում այն չվերաբերվեց Ստամբուլի, Իզմիրի եւ մի շարք այլ տարածաշրջաններին: Անտարակույս տեղի ունեցած գործողությունների ընթացքում հայ բնակիչներից բավականին կորուստ եղավ: Սակայն նմանօրինակ կորուստ տվեց նաեւ խաղաղ թուրք եւ քուրդ բնակչությունը, որը խոստովանեց Ռուսաստանից ռազմագերիների հայրենադարձության գործերի գծով ազգերի լիգայի կոմիսար, լեգենդար բհեռախույզ ֆրիտյոֆ Նանսենը, որին, նույնիսկ շատ ցանկության դեպքում էլ չի կարելի մեղադրել թուրքերի նկատմամբ համակրանք տածելու մեջ. «1916 թ. հունվարին խելացնոր խուճապով ու վախով բռնկված թուրքերը, ցուրտ ձմռանը շարժվում էին դեպի արեւելք, նրանցից շատերը դժվարանց ճանապարհներում զրկանքներից ու տանջանքներից մահացան... Անկասկած, տեղ-տեղ հայ կամավորական միավորումներն էլ սպանեցին մահմեդականներին»: Սակայն հայ քաղաքագետներն ու պատմաբանները այդ ժամանակաընթացում տեղի ունեցած իրադարձությունները սկսեցին ընդունել տալ որպես «ցեղասպանություն»:

Բայց այդ դեպքում ինչպես մեկնաբանել այն փաստերը, որոնք հետազոտել է Կալիֆորնիայի (ԱՄՆ) համալսարանի թուրքական պատմության պրոֆեսոր Ստենֆորդ Շոուն. «Վերաբնակեցման վերաբերյալ հրամանները միայն ռազմական գորժողությունների փաստացի կամ պոտենցիալ գոտիներին էին վերաբերվում: Օտոմանյան բանակի ռազմական միավորումների հրամանատարները կարգադրություն էին ստացել չթուլատրել, որպեսզի քրդերը, կամ այլ մահմեդականները օգտվեն իրավիճակից եւ վրեժ լուծեն հայերից՝ երկարամյա ահաբեկչության համար: Հայերը ենթակա էին աջակցության՝ մինչեւ պատերազմի ավարտից հետո իրենց տները վերադառնալը: Լրացուցիչ օրենքով նախատեսվում էր հատուկ հանձնաժողովի ստեղծումը, որը պետք է որոշեր որոշ վերաբնակեցվողների սեփականության գինն ու աճուրդներում դրանց արդարացի գնով վաճառքը, ընդ որում ստացված գումարը ավանդ էր դրվում հատուկ հաշվում՝ մինչեւ նրանց վերադարձը: Լքված բնակարանները զբաղեցնել ցանկացող մահմեդականները կարող էին անել այդ որպես վարձակալներ, ընդ որում վարձի գումարը մուծվում էր փոխանցման ֆոնդ, դրա հետ մեկտեղ նախկին տերերի վերադառնալուց հետո նրանք պետք է ազատեին այդ բնակարանները»:

Նկարագրված դեպքերի խորն ուսումնասիրությամբ զբաղվող, Մոսկվայի միջազգային իրավունքի եւ քաղաքագիտության հայկական ինստիտուտի դիրեկտոր՝ Յուրի Բարսեղովն էլ է նույնպես խոստովանում, որ. «10 հունիսի, 1915 թ. լրացուցիչ օրենք էր սահմանվել, որն իր մեջ պարունակում էր հրահանգ՝ «պատերազմի եւ արտակարգ դրության հետեւանքով վերաբնակեցված հայերի կողմից լքված շարժական եւ անշարժ գույքի» հետ վարվելու կարգի վերաբերյալ: Հայերի ողջ գույքը «լքված» հայտարարվեց եւ նրա վրա կալանք դրվեց: Նախատեսվում էր ստեղծել հատուկ կոմիտեներ, որոնց վրա դրվում էր «լքված» սեփականության հաշվառման եւ դրանց՝ սեփականատիրոջ անվամբ հուսալի պաշտպանության պարտականությունը: Անասունները եւ այլ՝ պահպանելն անհնար լինող գույքը պետք է հասարակական աճուրդով վաճառվեր, իսկ ձեռք բերված գումարը պահվեր սեփականատերերի հաշիվներում: Իր հերթին Օսմանական կայսրությունում տեղի ունեցած դեպքերը «ցեղասպանության» անվան տակ ամփոփելու ցանկության պատճառները որոշ առումով բացել է ամերիկացի ժողովրդագիր, Լուիսվիլսի համալսարանի պրոֆեսոր, պատմաբան Ջաստին Մակարտին. «Արեւմտյան երկրներին հարկավոր էր լայնորեն տարածել պատմություններ՝ օմանյան եւ թուրքական վայրագությունների վերաբերյալ եւ ստիպել հավատալու դրանց, որպեսզի արդարացնեն օտոմանյան տարածքների բռնանվաճման իրենց սեփական պլանները»: Եվ հետո պրոֆեսորը շարունակում է . «Տառապել է Օսմանյան կայսրության արեւելքում եղած ողջ բնակչությունը: Նա այնպիսի ահաբեկչության է ենթարկվել, որ անմտություն է փորձել որոշելու, թե ում տառապանքներն էին ավելի շատ... թերեւս լավ կլիներ, ավելի լավ ուսումնասիրել հայերի ու թուրքերի պատմությունը՝ որպես մարդկային հասարակության կորուստ եւ հրաժարվել պրոպագանդիստական տերմիններից»:

Նման դիրքից է հանդես եկել նաեւ ամերիկյան գիտնականների խումբը 1985թ. «Ինչ վերաբերվում է «ցեղասպանության» մեղադրանքին, ապա ստորագրողներից ոչ մեկը չի ցանկանում պակասեցնել հայերի տառապանքների բաժինը: Դրա հետ մեկտեղ մենք գիտենք, որ հնարավոր չէ դա քննարկել առանձին այն տառապանքից, որ կրել է տարածաշրջանի մահմեդական բնակչությունը: Այսօրվա առկա փաստերը վկայում են մահմեդական եւ քրիստոնեական անկանոն ուժերի միջեւ տեղի ունեցած միջհամայնքային լուրջ բախումները, որոնք դժվարացել էին Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Անատոլիայում եւ շրջակա շրջաններում տեղ գտած հիվանդությունների, սովի ու կոտորածների հետեւանքով... Բայց դեռ շատ բան կա չբացահայտված, քանի դեռ պատմաբանները չեն կարողանում ճշտորեն որոշել կռվողների եւ անմեղների մեղքը եւ բացահայտել դեպքերի պատճառը, որի հետեւանքով Արեւելյան Անատոլիայի բնակչության մեծ մի զանգված՝ ինչպես քրիստոնեական, այնպես էլ մահմեդական, սպանվել կամ վերաբնակեցվել է:

Կարելի է խոստովանել, որ հայ հասարակության որոշ խավերում գոյություն ունի իրականության ըմբռնում, որը տեղ էր գտել 1915 թ. իրադարձությունների շուրջը: Այնպես որ «Հայաստանի Հանրապետություն» լրագրի 1996 թ. համարներից մեկում ասվում է. «Այո, մենք մեղավոր էինք, Օսմանյան կայսրության հանդեպ, որովհետեւ նա կռվում էր, իսկ մենք նրա սահմաններում ապստամբություն էինք բարձրացրել, կամավորական ջոկատներ էինք ստեղծել, որոնք կռվում էին նրա թշնամու բանակի կազմում: Մենք դա ազգային-ազատագրական պայքար էինք անվանել եւ եթե նույնիսկ ոչինչ էլ չանեինք, այդ պետությունը միեւնույն է, կարող էր վերաբնակեցում կազմակերպել: XX-րդ դարի հայ նշանավոր արձակագիրներից մեկը՝ Հրանտ Մաթեւոսյանը վշտով է հավաստել. «Մենք ձայնակցում էինք ռուսական կազակների երգին. «Ստամբուլը պետք է արյան ծովի վերածվի», որն էլ մեր ողբերգության պատճառը դարձավ: Լավ, ես ընդունում եմ, որ մեր ցանկությունները համընկան նրանց ցանկությունների հետ, դա բարձրագույն աստիճանի արդարացի է: Բայց հետո նրանք նահանջեցին եւ մենք մնացինք հզոր թուրքերի հետ մենմենակ»: Իսկ Հովհաննես Քաջազնունին հետեւյալ ձեւով է մեկնաբանում տեղի ունեցածները.«Մենք մեր մտքում բացարձակ պատրանքի մթնոլորտ էինք ստեղծել: Մենք մեր սեփական ցանկությունները ներդրեցինք ուրիշների ուղեղներում, մենք կորցրինք մեր իրականության էությունը... Դա հայերի սերունդների կողմից կրած հոգեբանության անխուսափելի արդյունքն է»:

«Հայոց ցեղասպանության» թեման եւ արդիականությունը

Այս համատեքստում նպատակահարմար է նշել, որ ժամանակակից Թուրքիայի իշխանությունները բազմիցս դիմել են հայկական կողմին՝ 1915 թ. Օսմանական կայսրությունում տեղի ունեցածների վերաբերյալ համատեղ հետազոտություններ անցկացնելու հարցով:

2005 թ. Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեբ Թաիբ Էրդողանը հանդես եկավ թուրք եւ հայ պատմաբաններից բաղկացած հանձնաժողովի ստեղծման նախաձեռնությամբ, որպեսզի օբյեկտիվորեն ուսումնասիրվի Առաջին Համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանական կայսրության բնակչության ողբերգության պատճառները:

ԵԱՀԿ-ի գրեթե 100 պատգամավորները պաշտպանեցին այդ նախաձեռնությունը եւ կոչ արեցին Հայաստանի այն ժամանակվա նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին դրականորեն արձագանքըլու Ստամբուլի առաջարկությանը: Մասնավորապես Եվրախորհրդի գլխավոր քարտուղար Թերի Դեւիսը հանդես եկավ այն տեսանկյունից, որ «գիտական համատեղ հանձնաժողովի ստեղծումը չպետք է որեւէ պրոբլեմ առաջացնի, քանի որ XX-րդ դարի սկզբին Օսմանական Թուրքիայում տեղի ունեցած դեպքերը հուզում են եւ' հայ եւ' թուրք ժողովրդին... Ես ցավում եմ XX-րդ դարի սկզբին բազմաթիվ հայերի զոհման համար, սակայն անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչպիսի հանգամանքներ են պատճառ դարձել այդ դեպքերի համար: Պատմության փաստերը քննարկելու եւ ուսումնասիրելու պատրաստակամությունը Թուրքիայի կողմից կատարված լավ վարքի ժեստ է: Սակայն հայկական կողմը բացասական պատասխան է տվել Թուրքիայի եւ եվրոպական պառլամենտականների կոչին:

Ռ.Քոչարյանի ասածները հնարավոր չէ այլ կերպ մեկնաբանել.«Երկկողմանի հարաբերությունների զարգացման համար իշխանություններն են պատասխանատու եւ մենք իրավունք չունենք պատգամավոր ուղարկել պատմաբաններին»:

Թեեւ կարեւոր է նշել, որ Հայաստանի առանձին քաղաքական լիդերները պաշտպանել են Թուրքիայի առաջարկը: Իսկ նրանցից մի քանիսը բացահայտել են կիսապաշտոնական օրգանի դրանից հրաժարվելու պատճառները: Մասնավորապես հայկական խորհրդարանի պատգամավոր ԱՊՀ-ի Միջխորհրդարանական Ասամբլեայի անդամ, Հայաստանի Միացյալ աշխատավորական կուսակցության նախագահ՝ Գուրգեն Արսենյանը նշել է. «Մենք պետք է օգտագործենք այդ հնարավորությունները, որպեսզի իրական պատկերացում կազմենք այն պատճառների մասին, որոնց հետեւանքով տեղի են ունեցել զանգվածային կոտորածները, Թուրքիայից հայ բնակչության վերաբնակեցումը: Հասկանալ, թե ինչու է տեղի ունեցել այդ... Իշխանության ազգային գաղափարախոսություն կրող մասը վախենում է, որ այդ փաստաթղթերում կարող է բացահայտվել նրանց մասնակցությունը, նրանց որոշակի մեղքը»:

Միեւնույն ժամանակ, ինչպես երեւում է, այսօր էլ է «հայկական գործոնը» շահագրգռված ուժերի կողմից արհեստականորեն քաղաքականացվում: նմանօրինակ այն բանի, ինչպես որ անցյալ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում «հայկական ռեֆորմներ»-ի իրականացման պատրվակով միջազգային լիդերները լուծել են գեոքաղաքական հարցեր, մեր օրերում էլ «հայկական ցեղասպանության» համատեքստը հանդիսանում է սոսկ Թուրքիայի վրա ազդելու ուժ՝ եթե այդ երկիրը փորձում է վարել ինքնուրույն քաղաքականություն: Հենց այդ պատճառով էլ Եվրոպան կամ հանում է օրակարգից Ստամբուլի կողմից 1915 թ. դեպքերին որպես «ցեղասպանություն» գնահատման հարցը, կամ թե նորից է հիշում:

Այնպես որ ԵԱՀԿ-ի հակաթուրքական որոշումից հետո հաջորդ 2006 թ. - «հայերի ցեղասպանություն»-ը ճանաչող երկրների թվին է ավելացել նաեւ Ֆրանսիան: Իսկ արդեն Եվրախորհրդարանի նստաշրջանի (24 հոկտեմբերի 2007թ.) բանաձեւում բացակայում էր 1915 թ. Օսմանական կայսրության դեպքերը պարտադիր կարգով որպես «հայերի ցեղասպանություն» ճանաչելու կետը. նշվում էր միայն թուրքերին ու հայերին ուղղված կոչ՝ սկսել «հաշտվելու գործընթացը»:

Նմանօրինակ «ցեղասպանության շուրջ» խաղեր է վարում նաեւ Վաշինգտոնը: Այդ նույն 2007 թ. հոկտեմբերին ԱՄՆ-ի կոնգրեսի ներկայացուցիչների պալատի միջազգային հարցերի գծով կոմիտեն հանձնարարում է պատգամավորներին մեկ ամիս հետո անցկացվող ունկնդրման ժամանակ 1915 թ. Օսմանյան կայսրությունում հայերի սպանությունը ճանաչել որպես «ցեղասպանություն»: Բայց արդեն երկու շաբաթ հետո նախագծի հեղինակները խնդրանքով դիմել են խոսնակ Ն.Պելոսիին՝ հետաձգել քվեարկությունը մինչեւ հաջորդ տարին: Հեղինակի կարծիքով, սակայն որքան էլ որ այն ոչ իրական երեւա, «հայերի ցեղասպանության» ճանաչման հարցի դրման նախաձեռնումը հակաթուրքական նպատակների հետ մեկտեղ հաճախ հետամտել է նաեւ հակաիսրաելական գործելակերպ (բայց դա առանձին հետազոտման թեմա է):

Կցանկանայի հարցը եզրափակել երկու կարծիքների միջոցով, առանց որեւէ մեկնաբանության: Արդեն մասին խոսք բացած Գ.Արսենյանի ասածները.«Ցանկացած երկխոսությունը, ինչ մակարդակի էլ որ լինի, որը վերաբերվում է Թուրքիային ու Հայաստանին եւ նրանց կողմից միմյանց նկատմամբ կատարած ցանկացած քայլը պետք է ողջունել... չպետք է բաց թողնել հարեւանների հետ մերձեցման քաղաքական հնարավորությունները: Ես չեմ ցանկանում, որպեսզի իմ երեխան մեծանա այդ հակաթուրքական հիստերիայի պայմաններում, քանի որ հնարավոր չէ դրան որեւէ տրամաբանական բացատրություն տալ: Մենք փորձեր ենք կատարում սերունդների վրա»:

Լուիզա Պողոսյան (www.southcaucasus.com կայքէջի խմբագիր). «Հայերի գիտակցության մեջ արմատավորված թշնամական ստերեոտիպերը շատ դեպքերում ընդհանուր էին ինչպես թուրքերի, այնպես էլ ադրբեջանցիների նկատմամբ: Ցեղասպանության մասին եղած առասպելը, որով երկար ժամանակ կերակրել էին մեզ սովետական ժամանակաշրջանում, ձեւավորվել է հայերի եւ թուրքերի, ինչպես նաեւ ադրբեջանցիների միջեւ եղած հավերժ թշնամության դատապարտված հասկացողության: Ցեղասպանության ճանաչման պրոցեսը, մարդկության հանդեպ եղած հանցագործության պրոցեսի քննարկումը իմ խորը համոզմամբ մեր՝ հայերի մոտ ձեւափոխվել է իր յուրահատկության եւ գերազանցության ամբողջականությամբ՝ հանդեպ մնացած աշխարհի: Դա էլ հենց հիվանդություն է, որը խանգարում է մեզ համապատասխանորեն ընդունել իրականությունը եւ ընթանալ առաջ»: